سنڌ شناسي

سنڌو ۽ هاڪڙي جا وهڪرا

سنڌو درياهه سنڌي قوم جي جياپي جو اهم ذريعو ۽ ساهه جو سڳو آهي. هزارين سالن کان سنڌي قوم جو هي محبوب درياهه پنهنجي ٻچڙن جو پيٽ پالي رهيو آهي. عثمان راهوڪڙي اُن شينهن درياهه جي تاريخ ۽ هاڪڙي بابت زبردست قلمي تحقيق ڪري هڪ منفرد ڪم ڪيو آهي. ان لاءِ دوست عثمان جس لهي.
Title Cover of book سنڌو ۽ هاڪڙي جا وهڪرا

سنڌو جا ڦاٽ يا ڇوڙ

سنڌو جا جيڪي قدرتي ڦاڪ يا ڊيلٽا ۾ آڳاٽي وقت کان هن وقت تائين ڇوڙ آهن. تن بابت به انگريز دور ۾ ئي تحقيق ٿي يا انگريزي ڪتابن ۾ مواد وڌيڪ ملي ٿو. سنڌو آڳاٽي وقت کان وٺي 1758ع واري تبديلي بعد به 1970ع تائين پنهنجي ڦاٽن ۾ تبديلي آڻيندو رهيو آهي. سنڌ ۾ خاص طور تي مقامي ماڻهن ۾ هر ڏهن ميلن کانپوءِ درياءُ ۽ ان جي ڦاٽن جا نالا جدا جدا رکيل آهن. جئين مثال طور اولھ نارو ۽ اوڀر نارو، اولھه پراڻ ۽ اوڀر پراڻ، ڦليلي ۽ گوني، ريڻي ۽ ريڻ ان ڪري به تحقيق ۽ لکتن ۾ ابهام پيدا ٿيو آهي. سنڌو پنهنجي صدين جي سفر ۾ خاص طور تي سنڌ ۾ پنهنجو سفر اوڀر کان اولهه طرف پي ڪيو آهي. سندس اوڀارين شاخ يا ڦاڪ پراڻ آهي ۽ اولھ وارو ڦاڪ ڍورو يا نارو آهي. هن درياءُ جا ڪيترا پراڻا وهڪرا، ڦاٽ يا ڦاڪ هن وقت ڍورن، دڙن، پوٺن، ڍنڍن جي شڪل يا صورت ۾ موجود آهن. 1932ع کان اڳ هي درياءُ ٻوڏ يا زلزلن سبب پنهنجا رخ ۽ ڦاڪ گڊو کان ڪيٽي بندر ۽ سيرکاري تائين تبديل ڪندو پي رهيو، 1932ع بعد به ڊيلٽا ۾ تبديلي ڪئي اٿس. هتي ڪوشش ڪري سندس ڦاڪن بات مليل مواد ڏجي ٿو. جڏهن ته اڀياس جو در هن مواد تي نه بند ٿيندو ۽ نه ٿيڻ کپي. مشهور محقق ماڻڪ جي پٿاوالا ڪوري کاري يا سير ڪوري کي سنڌو جو اڀرندو ڇوڙ ڏيکاري ٿو. هن جيڪي سنڌو جي ڇوڙ واري ڦاڪن جا نالا ڏنا آهن تن ۾ (1) ڀاکر (2) ڪاجهر (3) کرڪ (4) ڪهر (5) ڪلندري (6) ترشين (7) حجامڙو (8) سيا (9) دٻو (10) پٽياڻي (11) کڏي (12) ڀٽائي (13) سير کاري يا ڪوري کاري.
جيمس برنس پنهنجي 1939ع نقشي ۾ هيٺيان سنڌو جا ڇوڙ يا ڦاڪ ڏيکاريا آهن. جن ۾ (1) پٽي (2) پٽياڻي (3) جونا (4) ريچل (5) گوراءِ (6) سير ڪوري. سير وارو ڇوڙ مغلڀين (جاتي) کان ڏکڻ طرف چار کان ڇهه ڪلوميٽرن جي وچ۾ سيرڳنڍو يا سنڊوبندر وٽان ٿيندو هو. هتي گونگڙو ۽ بعد ۾ پڃاري ڦاٽ اچي ملندا هئا. ڪڇ ۾ ڪڇي ماڻهو ان سيرڳنڍي يا سيرڪوري کي ڪڇڪي لهجي ۾ مغلڀين وارو نائو جي سان لکن ۽ سڏين ٿا. شاھ عبداللطيف ڀٽائي سر سريراڳ جي هيٺين بيت ۾ هن طرح لکيو آهي ته
وٺيو تُن تُنينس ، مک ڏيهاڻي مڪڙي،
سنباهي سيد چئي مٿي نائو نينس.