سنڌو ۽ هاڪڙي ۾ آيل وڏيون تبديليون
دوش آب واري وڏي ڍنڍ مان سنڌو نالي هڪ ننڍو وهڪرو نڪرندو هو، جيڪو ڪنڌڪوٽ ۽ شڪارپور جو پاسو وٺي موئن جي دڙي کان ٿيندو وڃي منڇر ڍنڍ ٺاهيندو هو، جنهن مان هيٺائين ۽ مٿائين وٽان هڪ شاخ جدا ٿيندي هئي جيڪا جيڪب آباد کان گذرندي هئي۔ ٻي شاخ ڪشمور کان مٿان جدا ٿي وڃي اروڙ وٽان هاڪڙي جي اولاهين شاخ سان ملندي هئي۔ ونجهڙوٽ وٽان به درياءُ ٻن حصن ۾ تقسيم ٿي وهندو هو، اهو هاڪڙي جو قديم وهڪرو هو۔ جنهن جو ننڍو ڦاٽ ونجهڙوٽ جي اولھ طرف ڏي وڃي سنڌو سان ملندو هو، اتي وري اروڙ کان ٻه وهڪرا ٿيندا هئا جن مان هڪ کي سنڌو چيو ويندو هو، جيڪو ناروءَ جي دڙي، ڪوٽ ڏيجي، ڪوٽڙي ڪبير، هالاڻي کان ٿيندو سنڌ جو وچ ڏئي برھمڻ آباد ڏانهن رخ ڪندو هو، جنهن جا ڪيترا ئي ڍورا اڄ به سانگهڙ، مٽياري، ميرپورخاص ۽ ٽنڊوالهيار ضلعن ۾ ڏسي سگهجن ٿا، جيڪي هن وقت به موجود آهن۔ اوڀر واري وهڪري کي هاڪڙو سڏيو ويندو هو۔ ڪشمور جي اوڀر کان وهندڙ سنڌو کي سنڌو ڍورو به چيو وڃي ٿو۔
امير تيمور جي حملي کان ٿورو بعد ۾ ستلج ندي پنهنجو اصلي وهڪرو ڇڏي وڃي لوھ وال وٽان بياس ندي سان ملي هئي۔ سندن گڏيل پاڻي وارو وهڪري کي هرياري، نيلي يا گهلوءَ وارو گهارو سڏيو ويندو هو ۽ سندن پاڻي هاڪڙي کان جدا وھڻ لڳو هو۔ اهڙي ريت ستلج هيمشه لاءِ هاڪڙي کان ڌار ٿي ويو ۽ سرسوتي اڳ ئي سڪي وئي هئي۔ گهگهر ۽ چتانگ جيترو پاڻي ڪونه ٿي آيو۔ سانوڻ جي وسڪاري ۾ هن درياءُ ۾ پاڻي ايندو هو۔ پر هوريان هوريان هاڪڙو سڪي ويو۔ سنڌو جو ٿورو پاڻي اروڙ وٽان وڃي هاڪڙي ۾ پوندو هو پر ان جو به رخ موڙيو ويو۔
دنيا جو مورخ آرنلڊ ٽنائن (Arnold Tonine) پنهنجي مشهور ڪتاب ۾ لکي ٿو ته قديم سنڌ ۾ ٻه درياءَ هئا۔ جن مان هڪ سرسوتي هئي، جنهن کي هاڪڙو ۽ پڇاڙ واري علائقي ۾ نارو به سڏيو ويندو هو۔ هن وهڪري ۾ جمنا، گهاگهر يا گهگهر چتانگ دريائن جا وهڪرا ۽ دهلي جي اتر، اوڀر کان شيوا لنڪ يا سيوا لنڪ وهڪرا به ملي ويندا هئا۔ سندن اهو وڏو وهڪرو راجستان جي ڀٽير شهر جي اتر ڏئي، ڏکڻ اولھ جو رخ اختيار ڪندو هو، هن وڏي وهڪري سان جڏهن ستلج ۽ بياس جا وهڪرا شامل ٿيندا هئا ته کيس هريالي درياءُ سڏيو ويندو هو۔ انهن سان راوي ندي جنهن جو برساتي وهڪرو آهي سو سانوڻي رت ۾ وهندو هو۔ ان جو سنگم ڪڏهن هاڪڙي سان ته ڪڏهن سنڌو سان ٿيندو هو۔ هي وهڪرو جڏهن بهاولپور جي دوش آب ڍنڌ وٽ پهچندو هو ته سنڌو جي پاڻي جو ڪجھ حصو اچي ساڻس ملندو هو۔ اهو وهڪرو اڳتي هلي ونجهڙوٽ وٽ ٻه دريائي روپ اختيار ڪندو هو۔ اوڀر واري وهڪري کي اتان نارو سڏيو ويندو هو۔ اولھ وارو وهڪرو اڳتي هلي سنڌو جي ريڻي سان ملندو ھو۔ جيڪو اروڙ وٽ پنهنجي ٻه دريائي شڪل ۾ وهندو هو۔ هن وقت اروڙ، سکر، روهڙي وٽان نارو وهي جڏهن ضلعي سانگهڙ ، خيرپور ، نوابشاھ جي مکيه ڍنڍ جي مهڙ وٽ جهڙاڻو هيڊ وٽان ڏسجي ٿو ته اڄ به درياءُ لڳي ٿو۔جهڙاڻو هيڊ وٽان هن مان نوان ڪئنال ۽ واھ انگريز دور ۾ ڪڍيا ويا۔ پر سندس قديم پيٽ اڄ به کپرو ۽ نارو شهرن کان هيٺ غلام نبي شاھ بچائو بند، ڪنري، نبي سر، نهٽو جيڪو هاڪڙي تي قديم ۽ تاريخي ماڳ آهي کان اڳتي نئون ڪوٽ جتان هاڪڙو ٻن حصن ۾ تقسيم ٿئي ٿو، سندس هڪ حصو اولھ ڏانهن مڙي سنڌو جي قديم ڦاڪ يا ڍوري پراڻ سان ٻنگار جي قديم شهر وٽان ايل بي او ڊي جي آر ڊي 275 وٽان سنگم ڪري ٿو۔ ٻيو وهڪرو نئون ڪوٺ کان ڪلوئي شهر مان ٿيندو ڀٽن جي ڀر وٺي ڄار جي پتڻ تي ٻيهر هاڪڙي جي مک وهڪري پراڻ ۾ شامل ٿئي ٿو۔ ڄار جي پتڻ کان پراڻ علي بندر، رحمڪي بازار، سنڌڙي بندر ۽ ڍولا ويرا تائين هاڪڙي جي قديم پيٽ يا وهڪري مان وهي ٿو۔ جيڪڏهن ڏٺو وڃي ته اروڙ، سکر، روهڙي کان هيٺ اڄ به رحمڪي بازار تائين جتان کان ويجهو هي وهڪرو ڪوري نار ۾ ڇوڙ ڪندو هو تائين نارو ڍورو يا هاڪڙي جو قديم وهڪرو يا موجوده ڍورو قبل مسيح ۾ جمنا ۽ ستلج ۾ آيل تبديلي سبب هاڪڙو يا سرسوتي ۾ پاڻي اچڻ بيهي رهيو، جنهن ڪري خاص طور تي سنڌ ۾ موجوده اڇڙي ٿر، ڪڇ جو رڻ، ٿر واري پاسي چولستان بيهي ويل هاڪڙي يا سرسوتي جي وهڪري جو قدرتي علائقو آهي۔ ليکڪ امر لغاري پنهنجي ڪتاب "ناري ڪناري ۾" ۽ ابوبڪر شيخ "نگري نگري ڦرا مسافر" ۾ لکن ٿا ته "زميني پليٽن جي حرڪت سبب جمنا ۽ ستلج ۾ تبديلي آئي، جنهن سبب ٻه هزار قبل مسيح کان پندرهن سو قبل مسيح واري عرصي ۾ هاڪڙو يا سرسوتي مڪمل خشڪ ٿي ويو ۔ راجستان ۽ اڇڙو ٿر جي ويران ٿيڻ جو به ساڳيو زمانو چيو ٿو وڃي"۔ منگھارام اوجھا پنهنجي ڪتاب ۾ لکيو آهي ته "هاڪڙي يا سرسوتي جو وهڪرو ننگر پارڪر جي ويجهو سمنڊ ۾ سمائبو هو ۽ ننگر پارڪر کان 14 ڪلوميٽر پري اڄ به پاري ننگر جي کنڊر ٿيل بندر جا آثار موجود آهن۔ جيڪو پڻ قبل مسيح ۾ ويران ٿي ويو هو"۔ اڇڙو ٿر جي ايراضي 23 هزار چورس ڪلوميٽر تي پکڙيل آهي۔ پنج سو کان وڌيڪ هاڪڙي يا سرسوتي تي آرڪيالاجي جي ماهرن کي قديم آثار نظر آيا آهن۔ اڇڙو ٿر، عمرڪوٽ جي ميداني علائقي بعد ڪنري کان ٻيهر ٿر جي ڪٺار سان گڏ گڏ نظر اچي ٿو۔ هن جي پيٽ ۾ ڪٿي ڪٿي آباديون به ڪيون ويون آهن۔ اڇڙو ٿر کان رحمڪي بازار تائين ڍنڍن، کڏن، دڙن جو به هڪ سلسلو موجود آهي۔ هن وقت سکر کان نارا کي به پاڻي سنڌو مان ڏنو وڃي ٿو۔ بدقسمتي اها آهي ته سنڌ ۾ ريڻي، اولھ ۽ اوڀر نارو، اوڀر ۽ اولھ پراڻ ٻنهي وهڪرن کي سنڌو جو نالو ڏيڻ سميت هر 10 ڪلوميٽر کان پوءِ مقامي طور هر وهڪري تي جدا جدا نالا ملن ٿا جنهن ڪري به تمام گهڻا رايا غلط جڙيا آهن ۽ مختلف ٻولين ۾ سنڌو هاڪڙي ۽ سندن ڦاڪن جا جيڪي نالا آيا آهن ان ڪري به مونجهارا پيدا ٿيا آهن۔ سرسوتي ندي جي پاڻي کي پوتر سمجهيو ويندو هو ۽ ان جي پوڄا ڪئي ويندي هئي۔ هن علائقي مان درياءُ ته منهن موڙي ويو پر ذمين جو لينڊ اسڪيپ اهڙو جڙيو آهي جنهن ڪري هتي جي زمين جي زرخيزي به ختم ٿي رهي آهي هن زمين ۾ پاڻي روڪڻ جي خاصيت تمام گهٽ آهي، وارياسي هجڻ ڪري پاڻي روڪڻ جي به طاقت ڪونهي ۽ جنهن ڪري وڻن کي پاڙون هڻڻ ۾ به مشڪلون هونديون آهن ۽ زرخيزي نه هجڻ سبب فصل به نٿا ٿين۔ هن اڇڙي ٿر ۾ هاڪڙي يا سرسوتي جي ڪمال جو زوال به ڏاڍو حيرت ناڪ نظر اچي ٿو۔ بدقسمتي چئجي ته هتي جي ماڻهن کان درياءُ به ويو ته زمين جي زرخيزي به موڪلائي وئي، هن خطي جو درد پنهنجو آهي۔ اڇڙو ٿر وٽان نارا مان ٻه ڦاٽ به نڪرندا هئا (1) ڪاڪاهو (2) ڪلانڪر انهن جي ڪري اڇڙو ٿر ڍنڍن جو ڄار بڻجي رهجي ويو آهي۔ اڇڙي ٿر ۾ لوڻ جون ڪيتريون ئي کاڻيون به آهن.