سنڌ شناسي

سنڌو ۽ هاڪڙي جا وهڪرا

سنڌو درياهه سنڌي قوم جي جياپي جو اهم ذريعو ۽ ساهه جو سڳو آهي. هزارين سالن کان سنڌي قوم جو هي محبوب درياهه پنهنجي ٻچڙن جو پيٽ پالي رهيو آهي. عثمان راهوڪڙي اُن شينهن درياهه جي تاريخ ۽ هاڪڙي بابت زبردست قلمي تحقيق ڪري هڪ منفرد ڪم ڪيو آهي. ان لاءِ دوست عثمان جس لهي.
Title Cover of book سنڌو ۽ هاڪڙي جا وهڪرا

ناچڻي خاموش ٿي وئي

هڪڙو دڙو جتي قبل مسيح ۾ پنج هزار سال اڳ سنڌو جي ڪناري هڪڙو شاندار شهر اڏيو ويو هو، جنهن جي پلاننگ کي ڏسي اڄ جا ماهرين به دنگ رهجي ٿا وڃن۔ جتي سِرون ٺاهڻ جو ڪاروبار صنعت جو درجو حاصل ڪري چڪو هو ۽ جنهن جي سِر جي ماپ ۽ ڪارب ساڳيو آهي۔ جڏهن 1922ع ۾ هن شهر جي مٿاڇري جي کوٽائي ٿي ته هي شهر سنڌو تهذيب جو اهڙو شاهڪار بڻجي سامهون آيو جنهن تي ان وقت سارو هندستان فخر ڪرڻ لڳو هو۔ هي شهر اڄ جي شهرن کان وڌيڪ صاف سٿرو هو ۔ جڏهن اڃان رگويد به نه لکي وئي هئي تڏهن هتي هڪ سلطنت قائم هئي جنهن ۾ ڪشادا گهر، هر گهر ۾ غسل خانو، خراب پاڻي جي نيڪالي جو بندوبست ٿيل هو۔ هتي سماجي گڏجاڻي لاءِ هڪ وڏو هال به هو۔ آرين کان اڳ واري دور جي وضاحت ڪندي چيف آرڪيالاجسٽ سر جان مارشل 1931ع ۾ لکيو “ان وقت جڏهن اڃان آرين جو ڪنهن به نالو نه ٻڌو هو تنهن وقت سنڌ ۽ پنجاب ۾ هڪ اهڙي تهذيب پنهنجي عروج تي هئي۔ جيڪا نج سندن پنهنجي هئي۔ سنڌو جي تهذيب ڪٿان ٻاهر کان نه آئي هئي”سنڌو جا شهر نيم صنعتي هئا ۽ اتي جا ماڻهو مٽي مان برتن ٺاهي وڪرو ڪرڻ ڄاڻندا هئا۔ پٿر جا تورا ۽ ٽامي جا موتي به ٺاهي سگهندا هئا۔ سندن ميسوپوٽيما سان واپار هلندو هو۔ درياءُ جو پاڻي زراعت لاءِ استعمال ڪري اناج، ڪپھه ، ۽ ٻيا فصل اپائيندا هئا، افغانستان مان پٿر آڻي گهڙي وڪڻندا هئا، سمنڊ مان ڪوڏي، ڪشمير مان صندل جو ڪاٺ ايندو هو ۽ مڇي به جام ٿيندي هئي۔ هنن مصرين وانگر احرام نه جوڙيا ۽ نه وري عبادتگاهون ٺاهيون۔ هنن جي اڏاوت شهري معاشري جي تصوير هئي۔ پنڊت جواهر لعل نهرو پنهنجي يادگيرين ۾ لکيو آهي “موئن جي دڙي جي پنج هزار سال پراڻي تهذيب مونکي نئين روشني ڏني آهي” اهو جملو جواهر لعل نهرو موئن جو دڙو ڏسڻ بعد انگريز جي قيد دوران لکيو هو۔ موئن جي دڙي جي کوٽائي مان اهڙيون مهرون به هٿ آيون آهن جن تي ٻيڙيون ۽ ٻيون شيون اڪريل آهن۔ هڪ ناچڻي جو مجسمو به مليو آهي۔ هتي اناج لاءِ ٺهيل گودام ته مليا آهن پر ڪو هٿيار يا زيور نه مليو آهي۔ آئون ڪيترا ئي ڀيرا موئن جي دڙي ويو آهيان، دڙو خاموش، گھر ۽ گهٽيون خاموش، ناچڻي جو مجسمو خاموش، قضا خاموش ۔ آئون ڏينهن جو به موئن جي دڙي ويس ته رات جو به ڪئي ڀيرا ويس، اها ناچڻي پنج هزار سالن کان خاموش آهي ۔ رات جا نيڻ به هتي اداس هوندا آهن۔ پاڇولا خاموش۔ مونکي هڪ ڀيري هتي آرڪيالاجي کاتي طرفان مقرر ٿيل چوڪيدار ٻڌايو ته سائين مون پنهنجي عمر ۽ نوڪري دوران هتي ڪا ناچڻي نچندي نه ڏٺي آهي۔ ڏسندڙ اکين سان موئن جي دڙي جون خاموش ديوارون ڳالهائين ٿيون۔ دنيا جا سمورا ماهر لسانيات موئن جي دڙي واري سنڌ جي ٻولي جي صورتخطي پڙهي نه سگهيا آهن۔ هتي پاڻي جي پوڄا به ٿيندي هئي ۽ دنيا جا واپاري اچي واپار ڪندا هئا، هتي رنگ رنگ جا واپاري ايندا هئا۔ ٻيڙيائتا ۽ سندن ونيون خوشي جا گيت پتڻ تي ڳائينديون هيون۔ هي تهذيب جو ماڳ ڪيئن تباھ ٿيو؟ ان بابت اڃان تائين ماهر ڪا به حتمي راءِ جوڙي نه سگهيا آهن۔ هٿان لاش به تمام ٿورا هٿ آيا آهن۔