سنڌ شناسي

سنڌو ۽ هاڪڙي جا وهڪرا

سنڌو درياهه سنڌي قوم جي جياپي جو اهم ذريعو ۽ ساهه جو سڳو آهي. هزارين سالن کان سنڌي قوم جو هي محبوب درياهه پنهنجي ٻچڙن جو پيٽ پالي رهيو آهي. عثمان راهوڪڙي اُن شينهن درياهه جي تاريخ ۽ هاڪڙي بابت زبردست قلمي تحقيق ڪري هڪ منفرد ڪم ڪيو آهي. ان لاءِ دوست عثمان جس لهي.
Title Cover of book سنڌو ۽ هاڪڙي جا وهڪرا

سنڌو جي ڪٺار تي رهندڙ ماڻهو

سنڌو جي ڪٺار تي رهندڙ ماڻهن کي تاريخ ڌار ڌار رنگن، ڍنگن ۽ نالن سان گھاريندي ڏٺو آهي. هن ندي جي برف پوش پهاڙن جا رهواسي قد جا بندرا ۽ هڙٻاٺيون نڪتل اٿن. انهن کان پوءِ پٺاڻ شروع ٿين ٿا. جن جا مهانڊا يونانين جهڙا آهن. پوٺن جا رهندڙ ماڻهو سانورا، قد جا بندرا ۽ سنهڙا آهن. سنڌو جي پٽن به فرات ۽ نيل درياءُ جيان پنهنجي ڪنارن تي تهذيب کي پروان چاڙهيو. وچ ايشيا ۽ يونان کان وٺي دنيا جي وحشي ۽ لٽ مار ڪرڻ سميت جنگي جنون ۾ ٻين علائقن تي قابض ٿيندڙ ماڻهن سنڌو جي ڪٺار تي رهندڙ ماٺيڻن دراوڙ ماڻهن کي ڦريو، لٽيو ۽ کين تباھ ۽ برباد ڪيو. سندن ويڙهن ۽ شهرن تي سندن ڪنڌ ڪپي قبضا ڪيا. انهن سان سنڌو ڪٺار جي ماڻهن مهاڏا اٽڪايا پر آرين هتي جي اصلوڪن رهاڪن تي قابض ٿي کين اڻ آريو قرار ڏنو. هتي جين، ٻڌ، دراوڙ قبيلا ظلم بربريت جي چڪي ۾ پسجندا رهيا آهن. اسٽوپائن، مڙهين، وهارن، سنياسين، نانگن، جوڳين جي مڙهين واري پٽ تي ذات پات، اونچ نيچ وارو مٿيبيد شروع ٿيو. شاھ لطيف جي بيت جي هن سٽ وانگر واٽون ويهه ٿيون، ڪوھ ڄاڻان ڪيھي ويا. چيني ٻڌ هتي جي ٻڌ ياتري ۽ ڀڪشوئن جي قائم ڪيل وهارن ۽ اسٽوپائن کي ڳولهيندا رهيا ۽ حضرت عيسيٰ يسوع مسيح ٽي صديون اڳ سڪندر مقدوني (اليگزينڊر) حملي آور ٿي سنڌو پار ڪئي هئي. سنڌو ندي جو لداخ وٽان رخ يا وهڪرو اتر ۽ اولھ طرف آهي. اتان هي ندي قراقرم جي ڏکڻ طرف کان وهي ٿي. گلگت ندي، شيوڪ ندي ۽ ٻيون ننڍيون نيئون به اتان کان وهن ٿيون. جيڪي اڳتي هلي سنڌو ۾ سنگم ڪن ٿيون. هي سنڌو ندي آهستي آهستي ڏکڻ طرف مڙي جبلن مان ور ۽ وڪڙ کائيندي نانگ ور وانگر جڏهن پشاور کان اوڀر ۽ راولپنڊي کان اولھه طرف هزارا مان گذري ٿي ته اتان کان سندس وهڪري ۾ تيزي اچي ٿي. اتي ئي سوات ندي جو سنڌو سان سنگم ٿئي ٿو. هزارا وٽ مٿس تربيلا ڊيم ٺاهيو ويو آهي. ۽ ڪابل ندي سنڌو ۾ اٽڪ وٽان سمائجي ٿي. اهو اٽڪ جتان حملي آور هن خطي ۾ وارد ٿيندا رهيا. اٽڪ کان هيٺ سنڌو دريا ميداني علائقي ۾ داخل ٿئي ٿو. جتان کان سندس وهڪرو ڍِرو يا سِلو ٿي وڃي ٿو. هتان کان سنڌو دريا کي ٽن حصن ۾ هن سان تقسيم ڪيو وڃي ٿو.
نمبر 1 : سنڌو دريا جو ميداني پٽ
نمبر 2 : سنڌو دريا جو هيٺيائون ميداني پٽ
نمبر 3 : سنڌو دريا جو ڇوڙ وارو علائقو
سنڌو دريا ۾ پنجاب جي مٺڻ ڪوٽ وٽان اوڀر طرف واريون سندس مددگار نديون (دريا) ستلج، راوي، چناب ۽ جهلم شامل ٿين ٿيون. ان سنگم واري پٽ کي پنجند به سڏجي ٿو. پنجند کان هيٺ سنڌو دريا اڪيلي دريا طور سمنڊ ۾ سمائجڻ تائين سفر ڪري، ڇوڙ واري علائقي ۾ مختلف شاخن ۾ تقسيم وڃي سنگم ڪري ٿو. هتي مٺي ۽ کاري پاڻي جي ميلاپ ڪري تمر جا تمام گهڻا ٻيلا آڳاٽي وقت کان وٺي هن وقت تائين موجود آهن. سنڌو جي 2700 ڪلوميٽر ڊيگھه چئي وڃي ٿي. هن دريا جي ويڪر ڪٿي گهٽ ڪٿي وڌ آهي. گومل ندي، حرم ندي، زاسڪر ندي، سنگهي ندي، شينگهار ندي، ڪابل ندي، گلگت ندي، شياڪ ندي سميت ڪيترا ئي برساتي نالا هن ۾ ڇوڙ ڪن ٿا. سندس ڇيڙي يا پڇاڙ کي انڊس ڊيلٽا چيو وڃي ٿو. ٽي صديون قبل مسيح کان وٺي هي دريا تهذيب جو اهڃاڻ رهندو آيو آهي.