ڪوٽڙي جا پاتڻي حيران ٿيندا هئا

ڪوٽڙي جو شهر سنڌو جي ڪناري 22 - 25 ڊگريون اتر ويڪرائي ڦاڪ ۽ 22 - 68 اوڀر ڊگهائي ڦاڪ ۾ اٽڪل چار چورس ميلن ۾ آباد آهي. هن ڪوٽڙي شهر جي سڃاڻپ "دنگي منجھه دريا" ۽ "موهن جو دڙو" ناول لکندڙ علي بابا رند به رهيو آهي. استاد يوسف فنڪار، جيجي زرينه بلوچ جي آواز ۾ “اسين ماڻهو لاڙ جا ، درياءُ جي پاڇاڙ جا، اترڙو ٿو لڳي” جهڙا گيت به هتان گونجيا هئا. ماڻهن کي ٽهڪ ڏياريندڙ فنڪار قادر بخش مٺو به هتي جنم ورتو. جن جي ڪلا جا پنهنجا نرالا رنگ آهن. ڪوٽڙي جا هليلا سنڌ جي مشهور کجور آهي. جن بابت چيو ويندو آهي ته "ڪوٽڙي جا هليلا ڙي" ڪوٽڙي جو شهر اڳي حيدرآباد کان چار ڪلوميٽر پري هو پر هاڻ هنن شهرن جي وچ ۾ فاصلو رڳو سنڌو دريا آهي. ڪوٽڙي شهر ۽ شروعاتي ڳوٺ بابت 15 صدي ۾ مغل دؤر کان هيئن معلومات ملي ٿي "راجپوتانا رياست جو هڪ سردار ملڪ عيسب خان ڪنهن سبب ڪري پنهنجو راڄ ۽ ڳوٺ ڇڏي، پنهنجن اٺن ڀائرن سان گڏجي سنڌ جي ڪيترن ئي شهرن ۽ ڳوٺن مان ٿيندو، سنڌ پار ڪري يا اُڪري موجوده ڪوٽڙي کان اولھ طرف 32 ڪلوميٽرن جي مفاصلي تي کيرٿر جبل جي قطار ۾ اچي ترسيو. هي سردار پاڻ ۾ نو ڀائر هئا. تنهن ڪري مٿن نومردي يا نومڙيا يعني نو ڄڻا نالو پئجي ويو. انهن جي پوئين جو ڳوٺ اڄ به ٿاڻي بولا خان کان چار ميل جي مفاصلي تي ٿاڻو احمد خان ۾ آباد آهي. هن قبيلي مان ملڪ اسد سڪندر خان قبيلي جو سردار ۽ سنڌ اسيمبلي جو ميمبر آهي. هن وقت ملڪ اسد سڪندر خان ڪوٽڙي سميت ڪوهستان واري کيرٿر واري علائقي جي سوين ذاتين جو گڏيل سردار آهي. ڪوٽڙي شهر جي سياست تي سندس ڇاپ آهي. هن وقت ضلعي ڄام شورو جي هيڊڪوارٽر جون آفيسون ڪوٽڙي شهر ۾ قائم ٿيل آهن. سن 1828ع کان اڳ ڪوٽڙي ۾ سنڌو جي ڪپ تي ننڍڙو پتڻ هو. جتي ٻيڙيون سامان لاهينديون ۽ چاڙهينديون هيون. مَلڪ جا ٻه ماڻهو انهن کان ناڪو وصول ڪندا هئا. انگريزن جڏهن هندستان تي پنهنجو اثر رسوخ قائم ڪيو ته انگريز پنهنجي حڪمت عملي تحت ڪاروباري سلسلو شروع ڪيو ته انهن سنڌو وسيلي سفر ڪرڻ ۽ ڪاروبار ڪرڻ لاءِ انڊس فلوٽيلا نالي ڪمپني قائم ڪئي. جنهن جو هيڊڪواٽر بمبئي (هاڻوڪي ممبئي) ۾ هو ۽ سنڌ ۾ ان جو مرڪز ڪوٽڙي ۾ هو. جتي انگريزن هڪ ننڍو قلعو قائم ڪيو. جنهن جي ايراضي 21×338×338 هئي. جنهن جي تعمير ۾ ان وقت 20103 روپيا خرچ آيو. هتي انڊس فلوٽيلا ڪمپني جي جهازن جي مرمت لاءِ ورڪشاب به قائم ڪيو ويو. هتي انڊس فلوٽيلا جي آفيس ۽ ملازمن جي رهائش جو بندوبست به ٿيل هو. ان وقت ڪوٽڙي ۾ شيدين ۽ خاصخيلين جي ڪجهه گهرن سميت ملاحن جا راڄ رهندا هئا. هڪ ڪچو دڪان هوندو هو ۽ پتڻ تي مسافرن جي سهولت لاءِ ڪو بندوبست نه هو. ڪجهه ڪپڙي جون ڪوٺيون هونديون هيون جن ۾ چڱا ڀلا واپاري اچي رهندا هئا. بندر تي انگريزن جا 20 کان 25 بنگلا هئا. هتي ڪڏهن ڪاٺ جون ترڪڙيون ٻيڙيون هلنديون هيون. پر ڪوٽڙي جو نصيب ته اتي جديد جهاز اچي بندرگاھ تي لنگرانداز ٿيا. جن کي پراڻا پاتڻي ڏسي پيا حيران ٿيندا هئا. شهر ۾ انگريزن سهڻا رستا ۽ بنگلن اڳيان اهڙا باغ ۽ گل پوکيا جو انهن کي ڏسي دل باغ بهار پئي ٿيندي هئي. شهر جو مک رستو وڌائي لاس واھ واري رستي سان ملايو ويو. ۽ ٻئي پاسي خانپور ۽ مياڻي واري رستن سان به ملايو يا ڳنڍيو ويو.
1883ع ڌاري ڪوٽڙي ۾ پڪي مارڪيٽ، مختيارڪار جي آفيس ۽ مسافرن لاءِ ڊاڪ بنگلو تعمير ٿي چڪو هو. جنهن ۾ گوا کان آيل مسافر ۽ ملازم رهندا هئا. انگريز دور ۾ هتي پبلڪ لائبريري ۽ گورنمينٽ اسڪول قائم ٿيا. مڪينڪس انسٽيٽيوٽ هوندي هئي. اسپتال به قائم ڪئي وئي هئي. ان اسپتال ۾ علاج لاءِ ممبئي کان ڊاڪٽر ايندا هئا. ڪچو جيل، ڍڪ، ميونسپل آفيس، پوسٽ آفيس ۽ ٽيلي گراف آفيس به انگريزن هتي قائم ڪئي. 1897ع ۾ سنڌ ۾ پکڙيل پليگ جي بيماري ۾ ڪوٽڙي ۾ پڻ ڪيترا ماڻهو مري ويا ۽ ڪافي انگريز هتان لڏي ويا جنهن ڪري آدمشماري گهٽجي وئي. 1896ع کان 1904ع جي دوران سنڌو تي ڪوٽڙي وٽان پل تعمير ٿي. هن شهر جي 1872ع جي آدمشماري موجب آبادي 7617 هئي. جن ۾ 259 ڪرسچن هئا. 1911ع واري آدم شماري ۾ آبادي 7256 هئي. ڪوٽڙي کان ڏکڻ طرف نئين ٻارڻ سنڌو ۾ اچي سمائجي ٿي. 1944ع ۾ پيدا ٿيل بيماري وگهي به هتي تمام گهڻا ماڻهو مئا. 2010ع واري ٻوڏ دوران ڪوٽڙي شهر ٻڏي ويو ۽ شهر اندر ٻيڙيون پئي ھليون. هن وقت شهر جي چئو طرف تمام گهڻا ڪارخانا اڏيل آهن ۽ ڪوٽڙي انڊسٽريل ايريا پڻ سڏجي ٿي. هن وقت حيدرآباد ۽ ڄام شورو جون مادر علم يونيورسٽين جون عمارتون ۽ هن شهر جا ڪارخانا، عمارتون ۽ گهر گڏ گڏ نظر ايندا آهن. هتي ريلوي لائن به انگريز دور ۾ وڇائي وئي. جنهن ڪري هن شهر جي رونقن ۾ اضافو ٿيو. اُنهن ڏينهن ۽ هاڻوڪن ڏينهن ۾ زمين آسمان جو فرق آهي. ڪوٽڙي ۾ ٽي بي جي مريضن لاءِ ٽي بي سينٽر قائم ٿيل آهي جيڪو پوري سنڌ ۾ مشهور آهي.


سنڌ شناسي

سنڌو ۽ هاڪڙي جا وهڪرا