سنڌين سان ملاقات
پنهنجي ڌرتيءَ کان پري ڪنهن سنڌيءَ سان ملڻ ۽ پنهنجي ٻوليءَ ۾ ڳالهائڻ جو مزو صرف اهي محسوس ڪري سگهن ٿا جن کي اهڙو تجربو ٿيو هوندو. ذري گهٽ ٻه ڏهاڪا اڳ اسلام آباد مان موٽندي پنجٽيهه هزار فوٽ بلنديءَ تي جهاز ۾ جڏهن عنايت بلوچ سان ملاقات ٿي هئي ته هو خوشيءَ ۾ نه پيو ماپي. چيو هئائين: يار نصير مان پنهنجي ڊائريءَ ۾ لکندس ته زمين ۽ آسمان جي وچ ۾ اسان جي ملاقات ٿي.
عنايت بلوچ، نفيس طبيعت ۽ نياز نوڙت وارو انسان، مٿان وري شاعر، سندس جذبات سندس لفظن ۽ منهن جي تاثرات مان ظاهر هئا. عنايت بلوچ کي اڄ مون به ياد ڪيو ته نه رڳو ڪتاب ڦولهيندي سندس سفرنامو “پرين جي پرديس” نظر اچي ويو پر ڪشش ٽي ويءَ تي محمد قاسم ماڪا جي پروگرام ۾ سندس تصوير به ڏٺم ۽ فون تي رڪارڊ ڪيل آواز به ٻڌم.
کٽمنڊوجي پهرين سفر جو مٿي حوالو ڏنو اٿم. سال 2002 ۾ جڏهن اتي وڃڻ ٿيو ته انڊيا ۽ پاڪستان طرفان هڪٻئي جي فضائي حدن مان لنگهڻ تي بندش وڌل هئي ۽ کٽمنڊو ۾ پي آءِ اي جي آفيس تي به حملو ٿيو هو. ان ڪري کٽمنڊولاءِ پي آءِ اي جي ڪابه اڏام ڪانه هئي. اسان کي امارات ايئر لائين ذريعي پهرين ڍاڪا وڃڻو پيو ۽ اتان وري بنگلاديش جي بيمان ايئر لائين ذريعي کٽمنڊو روانا ٿياسين. کٽمنڊو هوائي اڏي تي لائونج ۾ اوچتو ٻن همراهن کي سنڌيءَ ۾ ڳالهائيندي ٻڌم ته روح سٽ ڏني ۽ وڃي ساڻن مليم. تعارف ڪرائڻ تي خبر پئي ته ٻئي همراه پي آءِÕ اي ۾ هئا ۽ موڪل پوري ڪري ڳوٺان واپس ڊيوٽيءَ لاءِ پهتا هئا. اڄ مونکي سندن نالا ته ياد ناهن پر انهن مان هڪ لاشاري صاحب هو جيڪو تعارف کانپوءِ ايئن ڀڳو ڄڻ جان ڇڏائي ڀڄندو هجي متان مان اڌارا پئسا نه گهران. اتفاق سان ٻن ورهين بعد وري کٽمنڊو وڃڻ ٿيو ۽ اهو به اتفاق هو ته هندستان ۽ پاڪستان هڪ ٻئي تان بندشون ختم ڪري ڇڏيون هيون ۽ مونکي پي آءِ اي جي ڪراچيءَ کان کٽمنڊوسڌي پهرين اڏام ۾ سيٽ ملي وئي. ٽن ڏينهن کانپوءِ واپسيءِ تي پي آءِ اي جي اڏام ۾ وري ڪن سرلا ٿيا جڏهن هڪ ايئر هوسٽس ۽ ٻه فلائيٽ اسٽيوارڊس پاڻ ۾ سنڌيءَ ۾ ڳالهائي رهيا هئا. مون جو ساڻن سنڌيءَ ۾ ڳالهايو ته ٻهڪي پيا. انهن مان هڪ اسان جي صحافي دوست رشيد راڄڙ جو سئوٽ صالح راڄڙ ۽ ٻيو طاهر گهانگهرو هو. ڪراچيءَ تائين سمورو سفر نه رڳو ساڻن ڪچهري ٿي پر هو وڏي خاطر مدارت ڪندا رهيا.
پرڏيهي سفر ۾ ان کانسواءِ ڪڏهن به ڪنهن سنڌيءَ سان واسطو نه پيو. هن ڀيري دبئيءَ رستي ڪوريا وڃڻ لاءِ ڪراچي هوائي اڏي جي لائونج ۾ فلائيٽ جو انتظار ڪندي سوچي رهيو هئس ته ڪنهن سنڌيءَ سان ملڻ ٿيندو يا نه، ته منهنجي پٺيان ڪنهن سيٽ تي ويٺل هڪ همراه موبائل تي هلڪي ڪاٺياواڙي گاڏڙ سنڌيءَ ۾ ڳالهائڻ شروع ڪيو ۽ لاڳيتو ڪلاڪ کن ڳالهائيندو رهيو. ٿوري دير ۾ هڪ ٻيو نوجوان منهنجي ڀر واري سيٽ تي اچي ويٺو ۽ موبائل ڪڍي ڳالهائڻ شروع ڪيائين. وچ ۾ گهڙي کن لاءِ ماٺ ڪيائين ته صرف ايترو پڇي سگهيومانس ته هو ڪٿان جو آهي. خبر پئي ته هو لاڙڪاڻي جو هو، جڏهن ته سندس فون تي ٿيندڙ ڳالهه ٻولهه مان اندازو ٿيو ته هو دبئي وڃي رهيو هو. ڪوريا جي سفر ۾ بس ان کانپوءِ وري ڪو ٻيو سنڌي نه ڏٺم نه ٻڌم، سواءِ ڇهين ڏينهن واپسيءَ ۾ دبئي هوائي اڏي تي پٽ تي ويٺل اڇن عربي جبن ۾ ڏهه کن همراهن جي جيڪي پاڻ ۾ سنڌي ڳالهائي رهيا هئا. مون ساڻن ڳالهائڻ جي ڪوشش نه ڪئي. هڪ ته مونکي به سڄي رات جو اوجاڳو ۽ ٿڪ هو، ٻيو ته مونکي سندن ايئن پٽ تي ليٽڻ به خراب لڳو.
ڪوريا واري ڪانفرنس ۾ هندستان مان برجيش ڀاٽيا نالي هڪ شخص آيل هو جيڪو اصل ته ٿر سان ملندڙ راجستان رياست جو هيو پر منجهس ٿرين جهڙي ڪابه ڳالهه ڪانه هئي. هو هندستاني اطلاعات کاتي جو رٽائرڊ آفيسر هو ۽ سندس ڄمار به ستر ورهين کان وڌيڪ هئي. مون کيس سنڌ ۾ رهندڙ ڀاٽين جا حوالاڏنا پر ڪنهن کي نه سڃاتائين. سندس چوڻ موجب هو ڄائو ته راجستان ۾ هو پر زندگي دهليءَ ۾ گذري هيس.ان کانپوءِ مون کانئس دهليءَ ۾رهندڙ ٽائمز آف انڊيا جي سينئر صحافي ۽ سنڌي شاعرلڇمڻ ڀاٽيا (لڇمڻ ڪمل)بابت ڪونه پڇيو.
برجيش ڀاٽيا پنهنجي نوڪريءَ دوران اسلام آباد جا چڪر هڻندو رهيو هو ۽ سندس چوڻ موجب اوجهڙي ڌماڪن وقت هو اسلام آباد ۾ ترسيل هو.
مٿي لڇمڻ ڀاٽيا جو ذڪر ڪيو اٿم.ساڻس ملاقات پهرين اپريل 1990 تي دهليءَ ۾ ٿي هئي جڏهن مان ۽ عبدالوحد آريسر ڪراچي وڃڻ لاءِ ڪابل مان اتي پهتا هئاسين. اتفاق سان منهنجي واپسيءَ واري ٽرانزٽ ويزا ٽن ڏينهن جي ۽ آريسر جي ويزا شايد ٻن هفتن کان به وڌيڪ جي هئي. جيئن ته دهليءَ ۾ رهڻ جو موقعو هو تنهنڪري ڪابل مان مون آل انڊيا ريڊيو جي سنڌي انائونسر وينا شرنگيءَ کي ٽيليگرام ڪري اطلاع ڪيو هو ته اسان 31 مارچ تي شام جو پهچي رهيا آهيون. شهدادڪوٽ سنڌ جي وينا پنهنجي ماءُ ۽ ڀاءُ سان گڏ دهليءَ ۾ رهندي هئي. سندس والد ۽ ڪي ٻيا مائٽ ان وقت به شهدادڪوٽ ۾ رهندا هئا.وينا سان ملاقات ڪراچيءَ ۾ 1989۾ سنڌ گريجوئيٽس ايسوسيئيشن جي ڪوٺايل سچل انٽرنيشنل ڪانگريس ۾ ٿي هئي جتي هوءَ ڀارت جي ٻين اديبن ۽ دانشورن سان گڏ آيل هئي. آل انڊيا ريڊيو تان وينا جو پروگرام روز شام جو هلال پاڪستان اخبار جي آفيس ۾ ٻڌندا هئاسين. اسان سمجهيو ٿي ته هوءَ ورهاڱي وقت لڏي ويل سنڌين مان هوندي پر پوءِ خبر پئي ته هوءَ ڪجهه ورهيه اڳ ئي سنڌ مان وئي هئي. سماجي ۽ ادبي طور گهڻو سرگرم هئي ۽ سندس ڪهاڻين جا ڪجهه مجموعا به ڇپيل هئا. مونکي پڪ نه هئي ته ڪابل مان موڪليل ٽيليگرام کيس مليو هوندو پر حيرت ٿي جڏهن سندس ڀاءُ اندرا گانڌي انٽرنيشنل هوائي اڏي تي اسان کي وٺڻ لاءِ بيٺل هو. جيئن ته اسان افغان حڪومت جا مهمان هئاسين ۽ هڪ افغان سفارتڪار به اسان لاءِ آيل هو جيڪو اسان کي هوٽل تي رهائڻ لاءِ وٺي پي ويو تنهنڪري اسان وينا جي ڀاءُ سان معذرت ڪئي ۽ ٻئي ڏينهن ساڻن ملڻ جو وعدو ڪيو.
پهرين اپريل تي آريسر ۽ مان ٽيڪسي ڪري آل انڊيا ريڊيو اسٽيشن پهتاسين. بيشمار ننڍن ڪمرن تي مشتمل پراڻي عمارت جي هڪ ڏورانهين حصي ۾ سنڌي سيڪشن هو جتي پهتاسين ته اهو خالي نظر آيو. معلوم ٿيو ته پروگرام شام جو هجڻ ڪري ان مهل ڪير به ڪونه ملندو. ريڊيو تان ئي وينا سان فون تي ڳالهايوسين ۽ سندس گهر جي ايڊريس وٺي ٽيڪسي ڪري وٽس وڃي پهتاسين. وينا ۽ سندس امڙ وڏي عزت ڏني. منجهند جي ماني به وٽن کاڌي سين. ڏهاڪو ڏينهن ڪابل ۾ گوشت کائڻ کانپوءِ اڇا چانور، دال، ماني ۽ آچار کائي ايئن لڳو ڄڻ اسان سنڌ ۾ پنهنجي ئي گهر ۾ ماني کائي رهيا هجون. اسان ٻه ٽي ڪلاڪ وينا وٽ هياسين ۽ ان وچ ۾ سنڌ ۽ هند جي سنڌين جي صورتحال تي گهڻيون ئي ڳالهيون ٿيون. هن ٻڌايو ته ڀارت ۾ سنڌي وڏن عهدن تي پهتا آهن ۽ ان وقت به هندستان جي سقم رياست جو گورنر سنڌي رام هري ٽهلياڻي هو جيڪو انڊين نيويءَ جو رٽائرڊ ايڊمرل هو. اها ڳالهه به پنهنجي جاءِ تي حيرت ۽ خوشيءَ واري هئي ته هڪ سنڌي انڊين نيويءَ ۾ ايڊمرل جي عهدي تي پهتو هو. پاڪستان نيويءَ ۾ ته اڄ تائين ڪنهن سنڌيءَ کي اهو عهدو نه ڏنو ويو آهي. ايئر فورس ۾ ئي الائي ڪيئن عظيم دائودپوٽي کي ايئر مارشل جي عهدي تي پهچڻ ڏنن پر چيف آف ايئر اسٽاف جو عهدو ڏيڻ بجاءِ کيس هڪ آفريڪي ملڪ جو ڀاڙيتو چيف آف ايئر اسٽاف ڪري موڪلي ڇڏين.
اسيءَ واري ڏهاڪي ۾ السٽريٽيڊ ويڪلي آف انڊيا نالي انگريزي رسالي ۾ ورهاڱي وقت سنڌ مان لڏي هندستان ويل سنڌين تي هڪ وڏو مضمون ڇپيو هو جنهن ۾ هندستاني فوج، سول نوڪرين، واپار، ڪارخانن. تعميرات، هوٽل انڊسٽري ۽ فلم انڊسٽري وغيره ۾ سنڌين جا تفصيل ڏنل هئا. سندن هڪ خاصيت خاص طور بيان ڪيل هئي ته پنهنجي ڌرتي ڇڏي لُٽجي پناهگير ٿي هندستان پهچڻ کانپوءِ به ڪنهن سنڌي، ايتري قدر جو ڪنهن غريب لاوارث ٻار به ڪڏهن خيرات نه گهري. انهن بسن جي اڏن ۽ ريلوي اسٽيشنن تي کٽمٺا ۽ بسڪيٽ وڪڻي به گذارو ڪيو. جن وٽ پئسو هيو انهن سيڙپون ڪيون. انهيءَ مضمون موجب سنڌين انڊيا جي هيوي مشينري، هوٽل، ڪنسٽرڪشن ۽ فلم انڊسٽري ۾ وڏي سيڙپ ڪئي.
انڊيا جي جهوني صحافي خشونت سنگهه به پنهنجي ڪتابن ۾ سنڌين جو ذڪر ڪيو آهي. پنهنجي آتم ڪٿا ۾ هڪ هنڌ خشونت هڪ ارب پتي سنڌيءَ جو ذڪر ڪيو آهي جنهن جي دعوت ۾ هو ويو ته سندس عقل چرخ ٿي ويو. هو لکي ٿو ته هڪ شاهي محل جهڙي بنگلي جي وڏي هال ۾ دعوت هئي جنهن جي ڇت جي جاءِ تي شفاف شيشي جو سُئمنگ پول هيو ۽ ان ۾ بِڪنيون پاتل نوجوان ڇوڪريون. هال ۾ وڏن ماڻهن جا وسڪيءَ جا دور هلي رهيا هئا ۽ سندن مٿان گوريون ڇوريون پاڻيءَ ۾ ڇال ڏئي رهيون هيون.
خير، ڳالهه پي هلي وينا سان ملاقات جي. هن ٻڌايو ته سندن سماجي تنظيمون آهن جيڪي وقت به وقت مختلف پروگرام ڪرائينديون رهنديون آهن ۽ جڏهن سنڌ مان ڪو آيل هوندو آهي ته ان کي به پروگرام ۾ ڪوٺ ڏبي آهي.کيس افسوس هو ته سندس ئي هڪ ڳوٺائي جعلي قومپرست ليڊر (جيڪو سنڌ ۾ ايجنسين جو ايجنٽ مشهور هو.) کيس سنڌ اچڻ تي اغوا ڪرائڻ جون ڌمڪيون ڏنيون هيون. وينا ٻڌايو ته ان شخص جي بار بار انڊيا اچڻ تي اتان جون ايجنسيون سندن عورتن جي تنظيم پٺيان پئجي ويون هيون جنهن کانپوءِ هنن ان ليڊر صاحب کي پروگرامن ۾ اچڻ کان روڪي ڇڏيو پر هو زوري اسٽيج تي چڙهي تقرير ڪندو هو. کيس جڏهن سختيءَ سان روڪيو ويو ته هن اغوا جي ڌمڪي ڏني.
شام جو چئين وڳي وينا کي وٺڻ لاءِ ريڊيو جي وئن پهتي ته اسان به ساڻس گڏ روانا ٿياسين. وينا وٽ سندس اسڪوٽر به هو. هن ٻڌايو ته ڪڏهن ڪڏهن هوءَ پاڻ به اسڪوٽر هلائي ريڊيو تي ويندي آهي.
ساڍي چئين ڌاري اسان آل انڊيا ريڊيو وٽ وينا کان موڪلايو ۽ ٽيڪسي ڪري لڇمڻ ڪمل جي گهر روانا ٿياسين. هو صحافين جي رهائشي ڪالوني (پريس اينڪليو) ۾ هڪ فليٽ ۾ رهندو هو. سندس گهر واري گوپي، جيڪا هوم ڊپارٽمينٽ ۾ سيڪشن آفيسر هئي، اسان کي گهر اندر ويهاريو ڇوته لڇمڻ اڃان نه پهتو هو. ساڍي پنجين ڌاري جڏهن هو پهتو ته ڏاڍو خوش ٿيو جو هو آريسر جو وڏو پرستار هو. اُٿندي ئي شڪايت ڪيائين ته آريسر پنهنجا تازا ڪتاب کيس نه موڪليا آهن. آريسرکي چيائين، “جڏهن به مونتي ڊپريشن سوار ٿيندي آهي ته تنهنجو ڪتاب پڙهندو آهيان.” لڇمڻ سان رات جو ٻارهين وڳي تائين ڪچهري ٿي ۽ مذهب کان سياست تائين هر موضوع تي ڳالهايوسين. ٽائمز آف انڊيا جهڙي وڏي اخبار ۾ سندس صحافتي زندگي ۽ تجربي مونکي گهڻو متاثر ڪيو. سندس خيال هو ته مجيب الرحمان، ذوالفقار علي ڀٽي ۽ اندرا گانڌيءَ جو قتل هڪ ئي سلسلي جي ڪڙي هئي ڇو ته، هن خطي ۾ جمهوري ۽ عوامي اڳواڻن جو وجود سامراجي قوتن جي مفاد ۾ نه هو.
رات جو ٻارهين وڳي لڇمڻ فون ڪري ريڊيو ڪئب گهرائي جنهن ۾ اسان هوٽل روانا ٿياسين. ان زماني ۾ ڪراچيءَ ۾ اڃان ريڊيو ڪئب جو نالو به ڪونه هوندو هو.ريڊيو ڪئب جي حساب سان اسان ڀارت کان ڏهاڪو ورهيه پوئتي هئاسين ڇوته اها سروس ڪراچيءَ ۾ 2001 ڌاري شروع ٿي.
لڇمڻ ان کانپوءِ ٻه ٽي چڪر سنڌ جا هڻي چڪو آهي پر منهنجي ڪڏهن به ساڻس ملاقات نه ٿي.
*