مُرڪو به انگريزيءَ ۾
I am sorry ڪوريائيMian-hamnida
Good morning ڪوريائي Annyeong-haseyo
Excuse me ڪوريائي Sillye-hamnida
Goodbye ڪوريائي Annyeonghi-gaseyo
You are welcome ڪوريائي Cheonmaneyo
Nice to meet you ڪوريائي Mannaseo bangawoyo
Station ڪوريائي Gichayeok
Hospital ڪوريائي Byeongwon
Market ڪوريائي Sijang
Restaurant ڪوريائي Sikdang
Airport ڪوريائي Gonghang
Toilet ڪوريائي Hwajangsi
ريانگ اَوهه سان اهي ڳالهيون ڪندي جڏهن انچيون شهر جي ويجهو پهتاسين ته موسم به بدلجي چڪي هئي ۽ هلڪي بوند وسي رهي هئي. شهر جي مختلف رستن تان ٿيندي اسان جون بسون انهيءَ علائقي ۾ گهڙيون جيڪو سمنڊ کي پوئتي ڌڪي ٺاهيو ويو هو. اِن کي نئون سانگدو شهر New Songdo City سڏين ٿا. هن نئين شهر بابت ٻُڌائڻ کان اڳ اِنچيون جي باري ۾ ڪجهه ٻُڌائيندو هلان. هي شهر ڪوريا جي گادي سيئول ۽ بُسن Busan کانپوءِ ٽيون نمبر وڏو شهر آهي. اهو 475 عيسوي سن ۾ بادشاهه جانگسو Jangsu جي زماني ۾ هڪ ننڍڙي شهر جي شڪل ۾ آباد ٿيو جنهن ۾ رهندڙ ماڻهن جو ڪل تعداد چار هزار ست سئو هو. هي شهر ڪراچيءَ وانگر مهاڻن جي ننڍڙي وستيءَ مان وڌي وڏو بين الاقوامي شهر بڻجي ويو جنهن ۾ وڏو هٿ سامونڊي بندر جو هو جيڪو 1883۾ قائم ڪيو ويو. اڄ هي پنجويهه لکن جي آباديءَ جو شهر آهي جنهن کي وڌيڪ ترقي وٺرائڻ ۾ بين الاقوامي هوائي اڏي جو به ڪردار آهي. تاريخ ۾ هن شهر جا نالا مٽبا رهيا آهن. ايستائين جو مختلف نالن سان سڏجندي اهو اِنچان ٿي ويو. سن 2000 تائين به هن شهر جو نالو اِنچان Inchon هو جيڪو بعد ۾ اِنچيان Incheon ٿي ويو. هن وقت اهو عالمي واپاري مرڪز آهي. هي شهر پهرين گيانگي Gyeonggi صوبي جو حصو هو پر 1981 ۾ ان کي ڌار ميٽروپوليٽن شهر جي حيثيت ڏني وئي. اهو شهر سيئول سان حدون ملڻ جي باوجود انتظامي طور ان کان الڳ آهي. سيئول ۽ اِنچيون وچ ۾ نه رڳو روڊ رستن جو ڄار وڇايل آهي پر ٻئي شهر سب وي Sub Way ذريعي به ڳنڍيل آهن.
اِنچيون شهر تي آمريڪي اثر وڌيڪ آهي. ان جو هڪ سبب هي آهي ته 1950 ۾ ڪوريائي جنگ دوران اُتر ڪوريا جي مقابلي لاءِ آمريڪي فوجون هتي لاٿيون ويون هيون، جنهن کانپوءَ به هتي آمريڪي سيڙپ گهڻي رهي. آمريڪا ۽ ڏکڻ ڪوريا هن شهر کي سنگاپور ۽ هانگ ڪانگ وانگر انگريزي ڳالهائيندڙن جو شهر بنائڻ لاءِ به سرگرم آهن ۽ انهيءَ مقصد سان 7 فيبروري 2007 تي ان کي Free English Zoneپروگرام تحت Incheon English Cityپڌرو ڪيو ويو. مزي جي ڳالهه ته ان پروگرام جو سرڪاري نعرو ئي آهي Smile with English يعني ته هن شهر ۾ مُرڪ به انگريزي هجڻ کپي.
آمريڪي اثر جو اندازو هن ڳالهه مان به ٿي سگهي ٿو ته اِنچيون شهر جو توسيعي منصوبو نئون سانگدو شهر به آمريڪا ۽ ڪوريا جو جوائنٽ وينچر آهي جنهن ۾ آمريڪي ڪمپني Gale International جو ستر سيڪڙو حصو آهي.ٽيهه ارب ڊالرن جي خرچ سان نئون شهر اڏڻ لاءِ سمنڊ کي پوئتي ڌڪي پندرهن سئو ايڪڙ زمين تيار ڪئي وئي آهي جتي پنجهٺ هزار ماڻهو آباد ٿيندا ۽ ٽي لک ماڻهو روزگار سانگي اچي سگهندا. چاليهه سيڪڙو علائقي ۾ ته وڻڪاري ۽ پارڪون هونديون ته جيئن ماحولياتي گدلاڻ نه ٿئي، باقي علائقي ۾ پنجهٺ ماڙ ٽريڊ ٽاور، ڪنوينشن سينٽر، انٽرنيشنل اسڪول ۽ ٻيون وڏيون رٿائون شامل هونديون. هن نئين شهر کي ڪيترائي ڪلوميٽر ڊگهي سامونڊي پُل ذريعي اِنچيون هوائي اڏي سان ڳنڍيو ويو آهي ته جيئن ٻين ڊگهن رستن تي ٽريفڪ ۾ ڦاسجڻ بدران ان پُل ذريعي پندرهن منٽن ۾ هوائي اڏي تي پهچي سگهجي.
اسان جي بسن کي مختلف رستن تان ڦيرائيندي اچي پنجهٺ ماڙ ٽريڊ ٽاور ٻاهران بيهارين. هيءَ گهڻ ماڙ عمارت ويجهڙ ۾ ئي جُڙي راس ٿي هئي تنهنڪري ان ۾ في الحال ڪا سرگرمي ڪانه هئي، پر جيئن ته اتي اسان جهڙن وفدن جو اچڻ وڃڻ هو تنهنڪري عمارت جي مکيه در اندر بُوٽ لاهي اندر وڃڻ لاءِ وڏي تعداد ۾ جُتيون (چمپل) رکيل هيون. اسان کي اندر هڪ خوبصورت آڊيٽوريم ۾ ويهاريو ويو جتي پهرين ته ڪجهه کائڻ پيئڻ لاءِ ڏنو ويو جو کين ٻُڌايوسين ته صبح کان وٺي سفر ۾ آهيون ۽ اڍائي وڳي تائين منجهند جي ماني نصيب ڪانه ٿي آهي، ۽ پوءِ آمريڪي ڪمپنيءَ جي سمورين رٿائن بابت بريفنگ ڏني وئي. سيئول روانگيءَ کان اڳ انٽرنيشنل اسڪول جي وسيع عمارت جو به دورو ڪرايو ويو جنهن کي ڏسي هوش ئي اُڏامي ويا. ٻه ماڙ عمارت ايتري ته وڏي هئي جو ان جا مختلف سيڪشن گهمندي ڄنگهون سُور ڪرڻ لڳيون. اسڪول جي عمارت جي وچ واري حصي ۾ هڪ وڏو آڊيٽوريم هو جنهن ۾ سئنيما هائوس وانگر ڪرسين، هال جي ٻنهي پاسن ۽ وچ منجهان لنگهه هئڻ سان گڏ ڪشادي اسٽيج هئي جنهن جو هڪ حصو، جنهن تي آرڪيسٽرا وغيره ويهي سگهي، اهڙي مڪينزم تحت هو جو بٽڻ دٻائڻ سان ظاهر ٿي اسٽيج سان ملي پي ويو ۽ وري بٽڻ دٻائڻ سان اهو هوريان هوريان ٿي هيٺ غائب ٿي پي ويو. مون کي اهو سسٽم سُٺو ته لڳو پر حيرت ڪانه ٿي ڇوته پاڪستان ٺهڻ کان گهڻو اڳ کان وٺي ويهين صديءَ جي سٺ واري ڏهاڪي تائين اهڙو هال ۽ اهڙي اسٽيج اسان جي ڳوٺ ڀريا ۾ به هئا. ڪوريا جي هن جديد هال کي ڏسي مون کي پنهنجي ڳوٺ جي ياد اچي وئي جتي ورهاڱي وقت هندستان لڏيندي سنڌي هندن ڪوڙومل چندن مل اڪيڊمي هاءِ اسڪول (ڪي سي اڪيڊمي هاءِ اسڪول) منهنجي والد مرحوم قادربخش جي حوالي ڪيو هو جنهن کي پوءِ منهنجي چاچي مرحوم جميل احمد سنڀاليو ۽ 1965 تائين هلايو جڏهن سرڪار ان کي پنهنجي تحويل ۾ ورتو. اهو هڪ تاريخي اسڪول هو جنهن جي شاهي عمارت وڏي ايراضيءَ ۾ پکڙيل هئي. اسڪول جي سائنس ۽ ڊرائنگ هالن ۾ جيڪو سامان مون ان وقت ڏٺو اهو اڄ به ملڪ جي ڪنهن وڏي اسڪول ۾ ناهي. اسڪول ۾ ٻاهران آيل شاگردن لاءِ بورڊنگ هائوس، راندين جو ميدان، لائبريري کان سواءِ فنڪشن ڪرائڻ لاءِ وڏو آڊيٽوريم هو جيڪو ڊراما هال جي نالي سان مشهور هو. ان هال اندر به بلڪل سئنيما هال وانگر ويهڻ جو انتظام هو جيئن پٺيان ويٺل به آرام سان اسٽيج تي ڏسي سگهن. ان زماني ۾ بجلي ڪانه هئي تنهن ڪري ويٺلن کي گرميءَ کان بچائڻ لاءِ ڇت ۾ شاهي قسم جون جهليون لڳل هونديون هيون جن کي اسڪول جا ملازم ڇڪيندا رهندا هئا. اسٽيج تي هر قسم جو منظر پيش ڪرڻ جو مستقل انتظام هو. مثال طور زمين ڦاٽڻ يا آسمان تان ڪنهن جو لهڻ، ان لاءِ اسٽيج جي هڪ حصي کي بٽڻ دٻائڻ سان غائب ڪري سگهجي پيو يا لوهي چڪرين ذريعي رسيءَ سان ٻڌل ٽوڪريءَ ۾ ماڻهو آسمان تان لهي سگهيو ٿي. جيل جو منظر هجي يا ٻيو ڪو، ان لاءِ پينٽنگ ٿيل سلائيڊنگ پردا اسٽيج جي ريلنگس ۾ فِٽ ٿيل هوندا هئا.اسٽيج جي پٺيان ميڪ اپ روم هوندو هو. ڊراما هال، ان جي چوڌاري ورانڊن ۽ ٻين ڪمرن ۾ خوبصورت ٽائيلون لڳل هونديون هيون. مون کي اڄ به ياد آهي ته اسڪول جي مالي مدد لاءِ بابا ڊراما لکندو هو ۽ چاچا اسڪول جي شاگردن، اُستادن ۽ علائقي جي فنڪارن جي مدد سان اهي ڊراما اسٽيج ڪندو هو. ان زماني ۾ ضلعي جا عملدار ڊپٽي ڪليڪٽر هوندا هئا جن کي خاص مهمان طور گهرايو ويندو هو. ان دور جو ڊرامو “انارڪلي”اڄ به ياد ڪيو وڃي ٿو جنهن ۾ انارڪليءَ جو ڪردار ڪندڙ سائين فتح علي شاه اڃان حيات آهي. مون کي ان زماني ۾ پيش ڪيل هندستاني گاني “رمتا وتا ويا مين ني دل تجهه ڪو ديا” جي پيروڊي “رن جا ٻچا مئا، جنهن منهنجا ٽپڙ کنيا” اڃا تائين نه وسري سگهي آهي. اسڪول کي سرڪار سڳوريءَ تحويل ۾ ورتو ته شهر جي سيدن سڳورن اسڪول، ڊراما هال ۽ ٻين عمارتن تي پنهنجو حق ڄمائي اسڪول جي مکيه عمارت وڪڻي ڇڏي ۽ ڊراما هال کي ڊهرائي ڪوارٽر ٺهرائي مسواڙ تي ڏئي ڇڏيا. اڄ ساهتيه پرڳڻي جي ان تاريخي ورثي جو نالو نشان به ڪونهي. ذاتي مفاد، لوڀ ۽ لالچ سنڌ جي تاريخي ورثن کي ميساري ڇڏيو آهي.
سانجهيءَ ڌاري اسان سيئول ڏانهن سفر شروع ڪيو جتي گرانڊ حيات هوٽل ۾ ٿورو آرام ڪري الوداعي ڊنر ۾ شريڪ ٿيڻو هو. سيئو ل ڏانهن سفر ڪندي واٽ تي مون کي جڏهن ڪوريا جو ريلوي نيٽ ورڪ نظر آيو ته وري ڳوٺ جون ساروڻيون ورائي ويم. پنهنجي ڳوٺ ڀريا سٽيءَ ۾ ننڍي هوندي کان اڄ تائين جيڪو به گهران نڪرندو ۽ ڪير پڇندو ته ڪاڏي ٿو وڃين، ته جواب ملندو:ايجنسيءَ تي ٿو وڃان. ايجنسي ڀريا شهر جي ان ڪمرشل علائقي جو نالو آهي جتان قومي شاهراه لنگهي ٿي. ان تي ايجنسي نالو انهيءَ ڪري پيو جو ورهاڱي کان اڳ اتي ريلوي بُڪنگ ايجنسيءَ جي آفيس هئي جتان سڄي هندستان جي ڪنهن به علائقي لاءِ اوٽ موٽ جي ٽڪيٽ وٺي سگهبي هئي ۽ مسافرن کي 6 ميل اوڀر ۾ ڀريا روڊ ريلوي اسٽيشن تائين پهچائڻ ۽ کڻي اچڻ لاءِ لاري هلندي هئي. آزاديءَ کانپوءِ اهو سڀ ڪجهه ختم ٿي ويو. اڄ جيڪڏهن مان چوان ته ٻن اڍائي هزارن واري آباديءَ جي ان ننڍڙي ڳوٺ ۾ تڏهن هوزريءَ جو ڪارخانو به هو ته شايد ڪير اعتبار نه ڪري.
ريلوي لائينن تي سنڌ جا ننڍا ننڍا شهر ته هالي ووڊ جي ڪلاسڪ فلمن ۾ ڏيکاريل شهرن جو ڏيک ڏيندا هئا. ٽنڊي آدم کان نڪري هالا، سڪرنڊ، مورو، ٺارو شاه ۽ نوشهرو فيروز کان ٿيندي پڊعيدن وٽ مين لائين سان ملندڙ ۽ وري اتان نڪري محرابپور تي وڃي دنگ ڪندڙ لُوپ لائين سفر جو بهترين وسيلو هو. ايم آر ڊيءَ جي تحريڪ کانپوءِ آمر ضياءَ سنڌ وارن کي سزا ڏيڻ لاءِ لُوپ لائين بند ڪرائي ڇڏي. چون ٿا ته ان وقت ضياءَ جي منٺار نواز شريف سنڌ جي ريلوي لائينن جو لوهه پنهنجي “اتفاق” اسٽيل مل لاءِ کڻڻ جو پلان ٺاهيو هو. اهو لوهه نواز شريف کي ته نصيب ڪونه ٿيو پر اڄ تائين ڪنهن به حڪمران سنڌ جي ريلوي نظام کي بحال ڪرڻ جي به ڪوشش نه ڪئي ۽ ريلوي اسٽيشنن جون تاريخي عمارتون زبون حال ۽ لوهي پٽڙيون زمين اندر دٻجي چُڪيون آهن. لُوپ لائين کانسواءِ انگريزن سنڌ جي ڏکڻ اوڀر ضلعن ۾ ميٽر گيج لائين وجهي ان کي هندستان جي ٻين علائقن سان ملائي ڇڏيو پر اڄ اٽڪل ساڍن پنج سئو ڪلوميٽرن جي ميٽر گيج لائين مان مشڪل سان ٽي سئو کن ڪلوميٽر ريلوي لائين گاڏين هلائڻ لائق بچي آهي سو به چار پنج ورهيه اڳ ڀارت سان ٺاهه تحت کوکراپار لائين کولڻ لاءِ مرمت ڪري تيار ڪئي وئي. اڳي ٻاڦ تي هلندڙ اها ٽرين ٿرين لاءِ پاڻيءَ جو وسيلو به هئي. اسيءَ واري ڏهاڪي ۾ سنڌ جي اطلاعات واري کاتي هڪ دستاويزي فلم ٺاهي هئي جنهن ۾ ڏيکاريو ويو هو ته ٻاڦ تي هلندڙ ٽرين جو ٿري ماڻهو توڙي ڍور انتظار ڪندا آهن ۽ جيئن ئي گاڏي کوکراپار اسٽيشن تي پهچندي آهي ۽ ٻاڦ واري انجڻ پاڻي هارڻ Shunting شروع ڪندي آهي ته نه رڳو ٿري ماڻهو ڏول ڀرڻ ۾ لڳي ويندا آهن پر ڍور به پنهنجي اُڃ اُجهائيندا آهن . اها دستاويزي فلم اڄ به اطلاعات کاتي جي رڪارڊ ۾ محفوظ هوندي.
سنڌ جي هن تباهه ٿيل ريلوي نظام سان منهنجون ننڍپڻ جون يادگيريون ڳنڍيل آهن . مون پرائمريءَ جا پنج درجا مورو شهر ۾ پڙهيا ۽ جڏهن 1965 جي جنگ لڳي ته دوست يار رات جو روزانو بليڪ آئوٽ ۾ ريلوي اسٽيشن تي وڃي ويهندا هئاسين جيڪا اسان جي گهر جي ويجهو هوندي هئي. جنگ کانپوءِ حالتن اسان کي مورو مان ٽنڊو آدم لڏڻ تي مجبور ڪيو ته اسان ٽرين ذريعي ئي سفر ڪيو. مورو ريلوي اسٽيشن تي ڪوئلن واري ڪاري انجڻ سان هلندڙ ٽرين جو انتظار اڄ به منهنجي ذهن تي نقش آهي. 6 ورهيه پوءِ ڊسمبر 1971۾ هڪ ڀيرو وري اهائي ٽرين ڪم آئي جڏهن مان والدهه ۽ ننڍن ڀائرن کي وٺي ڳوٺ ڪنهن شاديءَ تي وڃي رهيو هئس. ان ڏينهن حيدرآباد مان سرڪاري بس ۾ سفر ڪندي مٽياريءَ وٽ پهتا هئاسين ته جنگ جو اعلان ٿي چڪو هو جنهنڪري بس ڊرائيور رات جي اونداهيءَ ۾ ڪنهن نموني موري تائين پهچايو پر اڳتي هلڻ کان انڪار ڪيائين. شهر ۾ بيٺل رضاڪارن اسان کي ٽرين ذريعي سفر ڪرڻ جي نه رڳو صلاح ڏني پر اونداه ۾ رهنمائي ڪري اسٽيشن تائين پهچائي ويا جتان وري اسان ريل ۾ سوار ٿي نوشهري فيروز پهتاسين ۽ اتان ٻئي ڏينهن ڀريا وياسين.
سيئول ڏانهن سفر ڪندي ڪيترن ئي هنڌن تي ٽرينون ۽ ٽرامون نظر آيو ن. هتي خانگي ڪمپنيون ريلوي نظام هلائين ٿيون جنهن ۾ هاءِ اسپيڊ ٽرينون به شامل آهن. ستر واري ڏهاڪي کان هنن جديد ريلوي نظام قائم ڪيو ۽ انتهائي ڪاميابيءَ سان هلائي رهيا آهن. لکين ڪوريائي روزانو انهن ٽرينن ۾ سفر ڪن ٿا ڇوته اهو هتان جو بهترين ٽرانسپورٽ سرشتو آهي. اسان وٽ پاڪستان ۾ ته ٽرام جو تصور ئي ختم آهي. ستر واري ڏهاڪي ۾ ڪراچيءَ مان ٽرام کي نيڪالي ڏني وئي پر ڪوريا ۾ اڄ به ٽرامون هلي رهيون آهن .
سنڌ جي ساروڻين هلندي سيئول ۾ اسان جي منزل اچي وئي. وقت ايترو گذري چڪو هو جو آرام جو موقعو نه مليو ۽ اسان کي ڪمري تي سامان رکي هيٺ هال ۾ اچڻو پيو جتي ڊنر ۽ ثقافتي پروگرام رکيل هو. پروگرام دير تائين هلندو رهيو جنهن جي هڪ خاص ڳالهه هيءَ هئي ته عرب عورتن اتي مردن سان بغاوت جو اعلان ڪيو. ابو ظهبيءَ مان آيل مسز راشا پنهنجي تقرير ۾ چيو: اسان کي افسوس آهي ته پنهنجي مردن جي چوڻ تي هلي بائڪدام مندر ۾ رات نه گذاري سين. مڙسن جو چوڻ مڃڻ ان وقت مجبوري هئي پر هاڻ ان تي افسوس آهي. اڄ مان ۽ اسان ٻيون عرب عورتون اعلان ڪريون ٿيون ته آئينده پنهنجي مڙسن جو ڪوبه غلط فيصلو نه مڃينديوسين.
ثقافتي پروگرام ۾ سڀ کان وڌيڪ متاثر ڪندڙ پرفارمنس نابين ٻارڙن ۽ ٻارڙين جي هئي جن ڪنهن جي سهاري بنا اسٽيج تي اچي موسيقي ۽ ڊانس جو مظاهرو ڪيو. سندن پروگرام جو نعرو هو Evangeli جنهن جو مطلب آهي پيار پکيڙڻ.
صبح جو سوير اسان جي پنهنجي پنهنجي ملڪ روانگي هئي. رات جا ڪجهه ڪلاڪ ئي بچيا هئا.
انتظار ۾ ننڊ ڪانه ٿي آئي پر ٿورو آرام به ضروري هو. آخري رات منهنجو روم پارٽنر سري لنڪا جو هڪ اخباري يونين ليڊر ڌرما سِري لنڪاپيلي هو. هن نه ڪئي هم نه تم گوڏ ٻڌي ليٽي پيو. سندن گوڏ ريشمي ڪپڙي جي پوتڙي جي هوندي آهي، جنهن کي هو شايد ٻه ٽي وڪڙ ڏئي ايئن ٻڌندا آهن جو بلڪل ٽائيٽ ٿي بيهندي اٿن. ساڳيو طريقو انڊونيشيا ۽ بنگلاديش وارن جو آهي. سيئول ۾ پهرين جنهن هوٽل ۾ رهڻ ٿيو، اتي ٻه راتيون منهنجو پارٽنر اِنڊونيشيا جو مسٽر ايڊي هو ۽ هو به رات جو گوڏ ٻڌي سمهندو هو. هڪ رات ايڊيءَ دلچسپ سوال پڇيو. هن منهنجي بوُٽ تي باٽا لکيل ڏسي پڇيو: اهو بُوٽ توهان انڊونيشيا مان خريد ڪيو آهي؟ مان وائڙو ٿي ويس ۽ چيومانس ته هن اهو ڪيئن سمجهيو. اهو بوُٽ ته پاڪستان جو آهي. ان تي ايڊيءَ وراڻيو ته اصل ۾ باٽا ته انڊونيشيا جي ڪمپني آهي نه. مون کيس ٻڌايو ته باٽا انڊونيشيا ۽ پاڪستان ئي نه پر سڄي دنيا ۾ پکڙيل آهي
*