ڀَلو جَلُ

لاڳيتو فرش تي جهوڪو ماري ويهڻ سان ٿڪجي پيا هئاسين سو هرڪو ٽڙي پکڙجي ليٽي پيو. ان مهل منهنجي ڪن تي آواز آيو “ڀَلو جل” ته مان ڇرڪي پيس.بنگلاديش مان آيل ATV جو نيوز ايڊيٽر ڀانُو رنجن چڪرابورتي Bhanu Ranjan Chakraborty پنهنجي هڪ ساٿيءَ کي ان پاڻيءَ بابت ڀوڳ ۾ ڪجهه چئي رهيو هو. مون هڪدم سندن پاسو وڃي ورتو ۽ مطلب سمجهڻ جي باوجود کانئس پڪ ڪرڻ لاءِ پُڇا ڪيم. هن ٻڌايو ته بنگاليءَ ۾ ڀلو يعني سٺو ۽ جل يعني پاڻي. مون کيس ٻڌايو ته سنڌيءَ ۾ به ڀلو جو مطلب سٺو آهي جڏهن ته جل سان ملندڙ لفظ جَرُ کُوهن مان نڪرندڙ يعني زيرُ زمين پاڻيءَ لاءِ استعمال ٿئي ٿو. ڳالهائڻ لاءِ مون کي پسند جو موضوع ملي ويو ڇوته مان سدائين ٻين ٻولين ۾ سنڌيءَ جهڙا يا انهن سان ملندڙ جُلندڙ لفظ پيو ڳوليندو آهيان.هن ٻُڌايو ته بنگالي ٻوليءَ ۾ هُو به سنڌيءَ وانگر ماءُ کي امان ۽ پيءُ کي بابا سڏين جڏهن ته چانهه کي چاءِ چون جيڪو ڪوريائي ٻوليءَ ۾ به استعمال ٿئي ٿو. اهڙي طرح ٻيا به کوڙ لفظ هڪجهڙا هئا جيڪي هينئر ذهن تان لهي چڪا آهن . سنڌ کان هڪ هزار ميل پري هجڻ جي باوجود بنگالي ٻوليءَ ۾ سنڌيءَ سان ملندڙ لفظن جي هجڻ تي مون کي ڪا گهڻي حيرت ڪانه ٿي ڇوته حيرت مون کي 2002 ۾ ان وقت ٿي هئي جڏهن هماليائي ملڪ نيپال ۾ سنڌي لفظ ترائي ٻُڌو هئم. اسان کي کٽمنڊوجي ٻاهران هڪ جبل تي وٺي ويا هئا جتي ٻج پوکي وڏي ايراضيءَ ۾ هٿرادو ٻيلو تيار ڪيو ويو هو. ان ٻيلي ڏانهن سفر به ڏاڍو يادگار هو ڇو ته گهاٽي ٻيلي ۾ جبل تي وڃڻ لاءِ جيئن ئي اسان روانا ٿيا هئاسين ته زبردست وَڏَ ڦُڙو شروع ٿي ويو هو ۽ اڃا منزل تي پهتا به ڪونه هئاسين ته ڳڙو پوڻ شروع ٿي ويو. اٽڪل ڏيڍ هزار فُٽ بلنديءَ تي گاڏيون ڇڏي ڪجهه پنڌ هلڻو پيو جنهن کانپوءِ ڳپل وقت هڪ چوکنڊيءَ هيٺ پٿر جي بئنچن تي ويهي گرم گرم چانهه پي وسڪاري ۽ ڳڙي جو مزو وٺندا رهيا هئاسين. بعد ۾هڪ خوبصورت عمارت جي آڊيٽوريم ۾ هڪ آفيسر اسان کي ٻيلي واري رٿا بابت بريفنگ ڏني. اهو آفيسر گهڙيءَ گهڙيءَ ترائي لفظ استعمال ڪري رهيو هو ۽ مان هر ڀيري ڌيان سان اهو لفظ ٻُڌڻ جي ڪوشش ڪري رهيو هئس ته متان سمجهڻ ۾ ڪا غلطي ته نٿو ڪريان. سندس بريفنگ کانپوءِ چانهه پاڻيءَ مهل مون کائنس ترائي لفظ جي معنيٰ پُڇي ته هن بلڪل سنڌي لفظ واري معنيٰ ٻُڌائي. سنڌي ۽ نيپالي ٻولين ۾ ترائي لفظ اها ساڳي معنيٰ رکي ٿو جنهن معنيٰ سان اهو ٿر ۾ استعمال ڪيو وڃي ٿو يعني وارِيءَ جي ڀِٽن جي وچ وارو علائقو جتي برسات جو پاڻي لهي اچي گڏ ٿئي ٿو. ڀٽائيءَ به ترائي لفظ کي پنهنجي ڪلام ۾ استعمال ڪيو آهي. سُر سارنگ ۾ هڪ هنڌ چوي ٿو:
ڀَري تَلَ ترائيون، جوڙي هليون جُوءِ.
ساڳي سُر ۾ ٻئي هنڌ ٿر ۾ وسڪاري جي حوالي سان چوي ٿو:
بَرَ وُٺا، ٿَرَ وُٺا، وُٺيون ترايون.
(بدر ابڙي به پنهنجي 1996 ۾ڇپيل نيپال جي سفرنامي “ڀڳوانن جي ڀُونءِ” ۾ سنڌيءَ سان ملندڙ ڪجهه نيپالي اکرن جو ذڪر ڪيو آهي. مثال طور نيپالي اکر تال ۽ سنڌي اکر تلاءُ).
مان ٻولين جو ماهر ته ناهيان پر جيئن مٿي ذڪر ڪيو اٿم، جتي به ويندو آهيان ته سنڌيءَ جهڙا يا اُن سان ملندڙ لفظ ڳوليندو آهيان. مثال طور جڏهن ڪُنار نديءَ جي ڪنڌيءَ تي آباد (۽ پوءِ اٺين آڪٽوبر 2005 واري زلزلي ۾ تباهه ٿيل) بالاڪوٽ ۽ ڳڙهي حبيب الله واري علائقي ۾ وڃڻ ٿيو ته اتي هندڪو ٻوليءَ ۾ سنڌي لفظ “مانيءَ ڳڀو” يا “ڍوڍو” ٻُڌڻ ۾ آيو . اهڙي طرح پنجاب جي مختلف علائقن ۾ سلوار لاءِ ٺيٺ سنڌي لفظ سُٿڻ استعمال ڪندي ٻُڌم. هندستان وارا پنهنجي هندي ٻوليءَ ۾ اَنُ، ڍِڍُ، پگهار، کِيسو ۽ اهڙا ٻيا انيڪ لفظ استعمال ڪن ٿا جيڪي اسان وٽ سنڌيءَ ۾ مُروج آهن . ڪشمير ۽ سرحد صوبي کي الڳ ڪندڙ جهلم درياه جي ٻنهي پاسن واري علائقي ۾ به ڳالهائجندڙ ٻولين ۾ سنڌيءَ سان ملندڙ لفظ موجود آهن.
سنڌ کان ويندي ڪشمير تائين ٻولين ۾ هڪجهڙائي ڇو آهي؟ هڪ ته چوندا آهن ته گهڻا ئي زمانا اڳ سنڌ ڪشمير تائين هوندي هئي. هونئن به سنڌو سڀيتا جو دائرو هماليا تائين آهي جتان مانسروور ڍنڍ مان سنڌو ندي وهي نڪري ٿي. (ان حساب سان هماليائي ملڪ نيپال ۾ سنڌي لفظ ترائيءَ جي موجودگيءَ تي به حيرت نه ٿيڻ گهرجي). هونئن، سنڌ جي هڪ وڏي ماهر لسانيات ڀيرومل مهرچند اَٺهٺ ورهيه اڳ لکيل پنهنجي ڪتاب ۾ چيو آهي: صدين کان سنڌ، پنجاب ۽ ڪشمير جا رهاڪو هڪٻئي سان گهڻو لَهه وِچُڙ ۾ آيا آهن ۽ خود ڪشمير وارو پاسو پنجاب سميت ڪيترو ئي وقت سنڌ جي حڪومت هيٺ هو. تنهنڪري سنڌيءَ جو انهن ٻولين سان جهجهو ناتو ٿيو آهي.
هو اڳتي لکي ٿو: اڄ به ڏسو ته سنڌي ٻولي سنڌ جي اُتر ڏي اُٻاوڙي طرف سرائڪي يا اُڀي جي ٻوليءَ جو نمونو اختيار ڪندي بهاولپور ڏي به اها ئي بيهڪ ڌاريندي ملتاني ٻوليءَ سان وڃي ڳنڍي آهي، ۽ ملتاني ٻولي لاهور ۽ امرتسر طرف اَڻلَکي ڦرندي ڦرندي وڃي پنجابيءَ سان گڏي آهي، جنهنڪري ايئن چئي سگهجي ٿو ته سرائڪي ٻولي ڄڻ ته وچون ڏاڪو يا وچ واري ڪڙي آهي جا سنڌيءَ کي پنجابيءَ سان ڳنڍي ٿي، ۽ پنجابي ٻولي اُتر ڏي ڪشميريءَ سان وڃي گڏي آهي. انهيءَ ريت سنڌ کان وٺي ڪشمير تائين ٻولين جو پاڻ ۾ ڪڙو ڪڙي سان ڳنڍيو پيو آهي. ٻولين جي انهيءَ ناتي اهو به سمجهي سگهجي ٿو ته آڳاٽا لوڪ اهائي واٽ وٺي آيا هئا يعني ڪشمير کان پنجاب ۽ بهاولپور ۾ بيٺڪون وجهندا پوءِ سنڌ ۾ پنهنجا ماڳ جوڙي اچي ويٺا هئا. هن وقت جيتوڻيڪ انهن سڀني هنڌن جون ٻوليون پنهنجي پنهنجي نموني آهن، ته به اُچارن ۽ نحوي بناوت ۾ هڪٻئي سان گهڻي مشابهت رکن ٿيون.
پشتو ٻوليءَ ۾ به اڻ ڳڻت اهڙا لفظ آهن جيڪي سنڌيءَ ۾ ڳالهائجن ٿا. انهيءَ جو سبب اهو آهي ته اهي لفظ اصل عربي ۽ فارسيءَ مان ورتل آهن. ڪجهه پٺاڻ دوستن مطابق سنڌيءَ واري لفظ کٽ کي هو ڪٽ سڏين جڏهن ته ڄِڀ لاءِ وٽن ملندڙ جُلندڙ لفظ آهي جَبهَ. ڍوڍي، فيصلو، ملنگ، فقير، ماهي ۽ اهڙا ٻيا به ڪيترائي لفظ پشتو ۾ عام آهن . انهيءَ موضوع تي لکجي ته ماتليءَ جي مرحوم رئيس ڪريم بخش نظاماڻيءَ جي آتم ڪٿا “ڪيئي ڪتاب” وانگر شاهي واليوم لکي سگهجن ٿا. ننڍي کنڊ جي ملڪن کان ويندي ايران، افغانستان ۽ عرب ملڪن تائين سنڌيءَ سان ملندڙ لفظن جي موجودگيءَکي ڏسندي ڀيرومل مهرچند لکي ٿو ته هن سڄي خطي ۾ رڳو اسان جي سنڌي ٻولي هڪ ڳنڍيندڙ ڪڙو يا وچ وارو ڏاڪو آهي جيڪو هندستان جي ٻولين کي ايراني ٻولين سان ڳنڍيو بيٺو آهي.
ٻولين جي حوالي سان منهنجي ڪچهري بي بي سي ريڊيو جي مشهور شخصيت رضا علي عابديءَ سان به ٿيل آهي. هو سنڌونديءَ بابت ڪتاب شير دريا جو ليکڪ آهي. سندس چوڻ آهي ته عربي ۽ فارسي لفظ اردوءَ ۾ ٺوڪي ان ٻوليءَ کي وڏو نقصان پهچايو ويو آهي ۽ جيڪڏهن ان کي پاڪستان جي مقامي ٻولين سان ويجهو ٿيڻ جو موقعو ڏنو وڃي ها ته اردو اڃا وڌيڪ شاهوڪار ۽ عوامي ٻولي ٿي اُڀري ها.
*

سفرناما

سفر ڪهاڻيون