ٻولين جي رومنائيزيشن
مون کي جيتري ڄاڻ هئي ان مطابق هڪ زماني ۾ سنڌي ٻوليءَ لاءِ به رومن لپي اختيار ڪرڻ جي مهم هلي هئي پر سنڌ جي اديبن ۽ دانشورن ۾ اختلاف پيدا ٿيڻ سبب اها ڪامياب نه ٿي. مون پروفيسر زيار سان سنڌي ٻوليءَ لاءِ رومن لپيءَ بابت به خيالن جي ڪافي ڏي وٺ ڪئي هئي. سندس خيال هو ته سنڌيءَ جو حرف “ز” انگريزيءَ جي حرف r(ننڍي آر) جي هيٺان هڪ ٽٻڪو ڏيڻ سان اُچاري سگهجي ٿو جڏهن ته حرف “ڻ” جو اُچار انگريزي حرف n (ننڍي اين) جي هڪ ڄنگهه هيٺان هڪ ٽُٻڪو ڏيڻ سان ڪڍي سگهجي ٿو.
پروفيسر زيار کي انگريزي ٻوليءَ تي به عبور حاصل هو. هڪ ڏينهن هو پنهنجي انگريزيءَ ۾ ترجمو ڪيل شاعري لکي کڻي آيو. سندس هٿ اکر لکيل اها شاعري اڄ به مون وٽ سانڍيل آهي. شاعري هن ريت آهي:
Love's Offerings
I made a garland
of tears of blood
like the beads of rubies
to adorn your beautiful neck.
This garland, a lovely present
An offering of my love
for your acceptance
to put round your lovely neck.
(With my best regards to my friend Nasir Aijaz- Zyar)
شڪر آهي جو پروفيسر زيار مون کي نصير اعجاز لکيو هو، نه ته افغانستان ۾ اڪثر ماڻهو مون کي نصير حجاز سمجهندا هئا ۽ هڪ افغان اخبار ۾ ڇپيل منهنجي انٽرويو ۾ته منهنجو نالو نصير حجاز ئي لکي ڇڏيو هئن. (افغانستان جي سفر جو تفصيلي ذڪر اڳتي ڏنل آهي). ظلم ته ڪنهن زماني ۾ هلال پاڪستان اخبار جي هڪ ڪمپازيٽر ڪيو هو جنهن بدنام ڌاڙيل نصير فقير جي گرفتاريءَ جي خبر هن ريت ڪمپوز ڪئي: سنڌ جو بدنام ڌاڙيل نصير اعجاز گرفتار. قسمت جي ڳالهه ته سندس اها غلطي اهڙي پروف ريڊر پڪڙي جيڪو سدائين پِنڪين ۾ هوندو هو.
مان سمجهان ٿو ته سنڌي ٻوليءَ جي رومنائيزيشن، سندس اصل ٻاونجاهه حرفن واري لپيءَ کي برقرار رکندي نه رڳو نهايت ضروري پر سولي به آهي جنهن سان سنڌي ٻوليءَ کي بچائي ۽ ترقي ڏياري سگهجي ٿي. سنڌي ٻوليءَ جي رومنائيزيشن نه ٿيڻ جي ڪري هن وقت اسان جا ستر اسي سيڪڙو سنڌي رومن اردو ۾ يا انگريزيءَ ۾ ايس ايم ايس ڪن ٿا. ڪي ماڻهو شايد اهڙا هجن جيڪي رومن سنڌيءَ ۾ نياپا ڪندا هجن. سچ ته ان مهل رت ٽهڪندو آهي جڏهن سنڌين کي، جن ۾ منهنجا پنهنجا مٽ مائٽ ۽ اولاد به شامل آهن، اردوءَ ۾ ايس ايم ايس ڪندي ڏسندو آهيان. ان مهل سوچيندو آهيان ته سنڌي ٻوليءَ جو دشمن ٻيو ڪير نه پر اسان پاڻ آهيون.
مونکي خبر ناهي ته سنڌ ۾ سنڌي ٻوليءَ جي رومنائيزيشن تي ڪنهن ڪم ڪيو آهي يا نه، پر ڀارت ۽ دبئيءَ ۾ رهندڙ هندو سنڌين ان ڏس ۾ گهڻو ڪم ڪيو آهي جڏهن ته منجهن به ان حوالي سان وڏا اختلاف رهيا آهن . ڊاڪٽر ديال آشا، ڊاڪٽر رام بخشاڻي، ڪشور لالواڻي، گووند چندرماڻي ۽ پونم مالاڻيءَ جا نالا ان ڏس ۾ ذڪر جوڳا آهن جن جون ڪاوشون مختلف ويب سائيٽن تي ڏسي سگهجن ٿيون. سندن چوڻ آهي ته عرب رياستن ۾ ٻه ٽي لک جڏهن ته سنڌ کي ڇڏي باقي دنيا ۾ هڪ ڪروڙ سنڌي آهن ۽ سندن ڪوشش آهي ته کين سنڌيءَ جي رومنائيزيشن ڏانهن راغب ڪجي.
ڳالهه ڪٿان جو ڪٿان وڃي نڪتي پر ڇا ڪجي جو ماءُ جي ٻوليءَ جو معاملو ئي ڪجهه جذباتي آهي. جنهن نموني اسان هن وقت سنڌي ٻوليءَ جي شڪل بگاڙي رهيا آهيون، اردوءَ کان متاثر ٿي ان جو گرامر ۽ جنس بدلائي رهيا آهيون، ان تي منهنجو اندر ڄڻ ته چيربو آهي، تنهنڪري هتي هن موضوع تي ڪجهه ڊيگهه ٿي وئي هجي ته معاف ڪجو. اوهان پاڻ سوچيو ته هڪ سنڌيءَ جي واتان گهٽيءَ کي گليِ، جُهونگارڻ کي گنگنائڻ، ڪتابن کي ڪتابون، ڪلاس کي ڪلاسون، موسم سٺي آهي کي موسمُ سٺو آهي جهڙا لفظ ۽ جملا ٻُڌبا ته ڇا حالت ٿيندي. اهڙي سنڌي سڀ کان پهرين سردار قريشيءَ نالي هڪ پنجابيءَ جي واتان ٻُڌم ۽ لکندي ڏٺم. هي شخص پهرين منٿ ميڙ ڪري سراج ميمڻ صاحب هٿان هلال پاڪستان اخبار ۾ سب ايڊيٽر ٿيو ۽ پوءِ سازشون ڪري ان جو ايڊيٽر ٿيو ۽ اخبار کي تباهه ڪيائين.ورڪرس يونين جي عهديدار جي حيثيت ۾ هن 32 ملازمن جا نالا لکي شيخ سلطان ٽرسٽ جي ڊپٽي ايڊمنسٽريٽر مرحوم علي احمد بروهيءَ کي پيش ڪيا هئا ته انهن کي نوڪريءَ مان ڪڍڻ سان اخبار جو نقصان ختم ٿي ويندو. ايئن وڏي تعداد ۾ ماڻهن کي بيروزگار ڪرائي هو انعام طور ايڊيٽر ٿيو. هن نه رڳو خبر ايجنسين جي سروس بند ڪرائي ڇڏي پر ڪراچي يونين آف جرنلسٽس جي يونٽ چيف جي حيثيت ۾ جڏهن مون ماڻهن کي بيروزگار ڪرڻ تي احتجاج ڪيو ته مون ۽ هڪ ٻئي اسٽاف رپورٽر جِي اين مغل کي به ڪڍيو ويو. اسان جي برطرفيءَ وارو حڪم هن ريت هوThe post of staff reporter has been abolished and your services are no more required جنهن جو مطلب هو ته اخبار مان رپورٽر جي پوسٽ ئي ختم.
ڪوريا ۾ مون ڏٺو ته هر ماڻهوءَ کي انگريزي ڪانه ٿي آئي. ڪنهن کي بنهه نه ۽ ڪنهن کي تمام گهٽ انگريزيءَ جي ڄاڻ هئي. ڪي ته اهڙا به هئا جن کي انگريزي آئي ٿي پر انهن ڪوريائي ٻوليءَ ۾ ڳالهايو ٿي ۽ ان جو انگريزي ترجمو ڪري ٻڌايو ٿي ويو. مون کي تجسس هو ته ڪوريا وارن جو ايتري ترقي ڪئي آهي اها هنن سائنس ۽ ٽيڪنالاجيءَ جي تعليم ڪوريائي ٻوليءَ ۾ حاصل ڪرڻ سان ڪئي آهي يا نه. هوائي اڏي ويندي اهو سوال مون مسٽر ليءَکان ڪيو جنهن ٻڌايو ته انگريزي فقط هڪ سبجيڪٽ طور پڙهائي ويندي آهي جڏهن ته باقي سموري تعليم ڪوريائي ٻوليءَ ۾ ڏني وڃي ٿي. ان ڳالهه تي هنن کي فخر هو، اسان وانگر ڪمتريءَ جي احساس جا شڪار ڪونه هئا.
*