الطاف - هڪ تاثر
پر الطاف کي الله تعاليٰ انهن بزرگن جي ٻين خصوصيتن کان پناهه ۾ رکيو آهي. ابن بطوطه بابت ٻڌو اٿئون ته همراهه هر سفر ۾ ڊزن کن زالون ۽ ڪنيزون گڏ کڻندو هو ۽ خراب موسم اچڻ تي غوراب کي ٻڏڻ کان بچائڻ لاءِ وزن گهٽائڻ جي شروعات نسبتاَ پوڙهين ۽ بدصورت زالن کي سمنڊ ۾ اڇلائڻ 'Jettison' سان ڪندو هو، انهيءَ جي اُبتڙ اسان جو الطاف پنهنجي سڪيلڌي شريڪ حيات مستوران کي بَحر ۽ بَـرَ ۾، هر هنڌ، ساهه ۾ سانڍيندو وتي. ابنِ بطوطه وقت جي حاڪمن جي خوشنوديءَ ۽ کانئن فائدو وٺڻ خاطر ٿوري گهڻي چغل خوري، جاسوسي ۽ زماني جي دستور مطابق بخشش ڏيڻ وٺڻ کي مباح سمجهندو هو، هوڏانهن الطاف رشوت ۽ خوشامند جي پاڇي کان به پري، مارڪو پولو جي سفرنامن ۾ سچ ٿورو، ٻٽاڪون گهڻيون، بنيادي طور مارڪو پولو توڙي ابن بطوطه مهم جُو (Adventurers) هئا. سندن زندگي ڪنهن اعليٰ مقصد کان وانجهيل هئي. انهن جي برعڪس، الطاف ڇا آهي، انهيءَ سوال جو جواب آءٌ پنهنجي خيال موجب ڏيڻ جي ڪوشش ڪندس.
ويهارو کن سال اڳ هڪ نهايت فڪر انگيز ۽ دلچسپ ڪتاب مارڪيٽ ۾ آيو هو. انگريزي زبان ۾ لکيل هن عجيب ڪتاب دنيا ۾ هلچل مچائي ڇڏي هئي. ڪتاب جو نالو عجيب هو.
“Jonathan Living Seagull”
هن ڪتاب جو مرڪزي ڪردار جوناٿن (Jonathan) نالي هڪ سامونڊي پکي (Seagull) آهي، جنهن کي انهيءَ راز جو عرفان هو، ته زندگي صرف کائڻ، پيئڻ يا اقتدار لاءِ جنگ ڪرڻ جو نالو نه آهي، انهيءَ جو حقيقي مقصد پنهنجي اعليٰ صلاحيتن کي وڌ ۾ وڌ اجاگر ڪرڻ، پاڻ کي ڪامل (Perfect) ڪرڻ ۽ پنهنجو پاڻ کي زمان ۽ مڪان جي قيد کان آزاد ڪرڻ آهي. انهيءَ عمل دوران حاصل ڪيل خوشي ۽ تجربي سان ٻين کي آگاهه ڪرڻ انهن کي متحرڪ (Motivate) ڪرڻ ۾ حقيقي مسرت ۽ ڪاميابي سمايل آهي.
سامونڊي پکي ”جوناٿن“ هڪ سالڪ وانگر پنهنجي اندر جي اُمنگ ۽ روشنيءَ جي آڌار تي اُتانهين ۽ تيز اُڏام سان آڏو ايندڙ زمان ۽ مڪان جون مڙيئي رڪاوٽون دور ٿو ڪرڻ چاهي. انهيءَ راه ۾ ابتدائي ڪاميابيون حاصل ڪرڻ تي، پنهنجي ولر طرفان مَانُ ۽ شابس ملڻ بدران کيس لعنت ۽ ملامت نصيب ٿي ٿئي. ولر جا بزرگ کيس غير جوابدار، ڀٽڪيل، فتني باز ۽ مردود قرار ڏيئي ولر مان خارج ڪن ٿا. ردعمل طور جوناٿن کي پاڻ سان ٿيل انهيءَ بي انصافيءَ تي ڏک ته ڪونه ٿو ٿئي، البته هُو انهيءَ ڳالهه تي مغموم آهي ته ولر جا نادان ساٿي پنهنجي جاهليت ۽ تڪبر ڪري ڪيئن نه زندگيءَ جي اصل مقصد ۽ انهيءَ مان ملندڙ خوشيءَ کان منهنجا موڙي رهيا آهن!
بهرحال پنهنجي ولر جي جهالت، تڪبر ۽ ٽرڙائپ کان بي نياز، پنهنجو پاڻ ۾ مگن، جوناٿن اڪيلو ئي اڪيلو ترقيءَ جون راهون طئي ڪندو ٿو رهي، تان جو اهو ڏينهن به اچي ٿو جڏهن پکين جو هڪ ٻيو انتهائي ترقي يافته ولر کيس پنهنجي دنيا ۾ گهرائي، پاڻ ۾ شامل ٿو ڪري. سادو سودو جوناٿن انهيءَ ڳالهه تي حيران آهي ته انهن اعليٰ پکين منجهس ڪهڙي خوبي ڏٺي آهي جو کيس ايڏو مرتبو ڏنو اٿن! جواب مليس ٿو:
“The only answer I can see, Jonathan, is that you are pretty well a one-in-a-
million bird. Most of us came along ever so slowly, we went from one world
into another that was almost exactly like it, forgetting right away where we
had come from, not caring where we were headed, living for the moment.
Do you have any idea how many lives we must have gone though before we even gotthe first idea that there is more to life than eating, or fighting, or power in the Flock?
A thousand lives, Jon, ten thousand!
And then another hundred lives until we began to learn that there is such a thing as perfection, and another hundred again to get the idea that our purpose for living is to find that perfection and show it forth. The same rule holds for us now, of course; we choose our next world through what we learn in this one. Learn nothing, and the next world is the same as this one, all the same limitations and lead weights to overcome.”
شروع شروع ۾ جوناٿن انهيءَ نئين دنيا کي بهشت ٿو سمجهي، پر ٿوري ئي عرصي کان پوءِ اڃا به وڌيڪ سکڻ جي امنگ کيس بي چين ٿي ڪري. هو پنهنجي اُستاد وٽ ٿو وڃي ۽ کانئس هٻڪندي هٻڪندي پڇي ٿو:
Chiang, this world isn't heaven at all, is it?” Well, what happens from here? Where are we going? Is there no such place as heaven?”
اُستاد وراڻيس ٿو:
“No, Jonathan, there is no such place. Heaven is not a place, and it is not a time. Heaven is being perfect.”
بهرڪيف ٿوري ئي عرصي ۾ جوناٿن اُڏام جي سمورن مرحلن تي عبور حاصل ڪري زمان ۽ مڪان جي قيد مان آزاد ٿي وڃي ٿو. ڪمال جي انهيءَ درجي تي پهچڻ کان سندس اُستاد کيس آخر ۾ اهم ترين سبق ڏيئي ٿو:
“And then you will be ready to begin the most difficult, the most powerful, the most fun of all. You will be ready to begin to fly up and know the meaning of kindness and of love.”
۽ انهيءَ سبق جو جوناٿن تي ڪهڙو اثر پيو؟
“…And the more Jonathan practiced his kindness lessons, and the more he worked to know the nature of love, the more he wanted to go back to Earth. For in spite of his lonely past, Jonathan Seagull was born to be an instructor, and his own way of demonstrating love was to give something of the truth that he had seen to a gull who asked only a chance to see truth for himself.”
مون کي الطاف ۾ انهيءَ تمثيلي پکيءَ جوناٿن جي جهلڪ ڏسڻ ۾ آئي. دنياوي مان، مرتبي، اقتدار، دولت ۽ آسائش کان قطعي بي پرواهه - بلڪه انهن کان بيزار، دنياجو سفر سنڌ واسطي ڪري ٿو ۽ جيڪي ڏسي ٿو سو پنهنجن ديس واسين تائين پهچائي ٿو. پنهنجي شخصيت ۽ ڪردار کي هميشه Refine ڪرڻ جي اون - هر وقت علم حاصل ڪرڻ جي جستجو، هر اعليٰ ۽ ادنيٰ مان ڪجهه نه ڪجهه پرائڻ جي ڪوشش - هر ننڍي وڏي کان پاڻ کان وڌيڪ سمجهڻ “آءٌ وڏو - آءٌ عظيم” جي موذي مرض کان آجو- خودنمائيءَ جي خباثت کان پري. اها ڪا معمولي ڳالهه نه آهي ته 30-35 طويل سفرنامن ۾ الطاف پنهنجي باري ۾ يا پنهنجي ثنا خوانيءَ ۾ هڪ جملو به نه لکيو آهي! اسان جا سياح هر سفر ۾ ڊزن کن عشق ته ڪن ئي ڪن، جتي وڃن اُتي اڇيون اجريون، سدا سهڻيون، پڙهيل لکيل ڪنواريون انهن واسطي جڳ جهان ڇڏڻ واسطي آتيون. ٻڌو اٿم ته اسان جي هڪ سنڌي جوان سياح جي عشق ۾ ته هڪ نابالغ ڇوڪري مٽ مائٽ ڇڏڻ واسطي آتي ٿي وئي. رڳو اسان جي جوان جي “ها” ڪرڻ جي دير هئي (پر عين وقت تي کيس شايد ديسي زال جا پادر سجهي آيا!)
هڪ ڳالهه ۾ بهرحال الطاف جوناٿن کان به مختلف آهي. محبت ۽ پنهنجي ولر ڏانهن واپس وڃڻ جو سبق، جوناٿن سڀ کان آخر ۾ ٿو سکي، جو اهو سبق سڀ کان وڌيڪ ڏکيو سمجهيو ٿو وڃي، پر الطاف زندگيءَ جي سفر جي شروعات ئي محبت سان ٿو ڪري! سندس محبت ۽ Commitment سموريءَ انسانذات سان ته آهي ئي آهي، پر سنڌ ۽ سنڌين جو عشق ڄڻ ته کيس جيئڻ جو جواز ٿا بخشين. سندس عشق سڪڻي سنڌ ماءُ واروعشق نه آهي. جنهن ۾ کيس پنهنجو اڌ چريو پٽ به سقراط جو ثاني ٿو لڳي. هو سڄي دنيا جون چڱايون ڏسي ٿو، محسوس ڪري ٿو ۽ چاهي ٿو ته اهي چڱايون سندس ملير جا ماروئڙا به اختيار ڪن ۽ جديد دنيا سان گڏ عزت ۽ آبروءَ سان مادي ۽ روحاني ترقيءَ جون منزلون طئه ڪن. هو مون کي شاه ڀٽائيءَ وارو ڀونر ٿو لڳي جيڪو سڄو آڪاس ڦري وري ڪنول ڏانهن ٿو موٽي، جنهن جون پاڙون پاتال ۾ آهن.
پنهنجي انهيءَ خواهش جي تڪميل، هو وڏن وڏن فيلسوفانيه ۽ سمجهه ۾ نه ايندڙ نظرياتي ليڪچرن سان نه ٿو ڪري. نه ئي وري هو غريب سنڌين تي گارين جو وسڪارو ڪري ويچارن کي وڌيڪ ٿو هيسي. انهيءَ واسطي هن سفرنامن لکڻ جي Technique اختيار ڪئي آهي.
الطاف جي لکڻين جي مقبوليت هڪ معجزي کان گهٽ نه آهي - انهيءَ جو مثال ڏيڻ کان ذهن عاجز آهي. نعري بازيءَ، سياست، سنسني ۽ فحاشيءَ کان قطعي وانجهيل لکڻين جو ايڏي پيماني تي مقبول ٿيڻ ڪم از ڪم سنڌ ۽ هند جي ڪنهن به ٻوليءَ ۾ هڪ بيمثال ڳالهه آهي. سندس ڪتابن ۾ نڪو آهي “عشق محبت جي چاشني”، نه ڪا “اسلامي نظريه حيات” جي تبليغ، نه آرسين لوپن ۽ بليڪ جاسوس، نه ’نظريه پاڪستان لاءِ خطري جي گهنٽي،‘ نه ’تنهنجو ديس _ منهنجو ديس‘ جو نعرو، نه ’تنهنجي ٻولي _ منهنجي ٻولي‘ جو مامرو _ پوءِ آخر بنا ڪنهن گروهي يا Institutional حمايت جي سندس ڪتاب ايترو ڪيئن ۽ ڇو ٿا وڪامن؟ منهنجي خيال ۾ الطاف جي لکڻين جي سادگي، سچائي ۽ خلوص هر ننڍي وڏي اعليٰ ادنيٰ کي چقمق وانگر پاڻ ڏانهن ڇڪين ٿا. مايوسي، نااميدي ۽ سياسي ۽ طبقاتي ڇڪتاڻ سان ڀريل ٻوسٽ وار ي ماحول ۾، سندس لکڻيون پڙهندڙن واسطي تازي هوا ۽ روشني ڏيندڙ درين مثال آهن. سندس ڪتاب پڙهندڙن کي غير محسوس طريقي سان نئون ولولو ۽ تازگي عطا ڪن ٿا. انهن کي هٿ ۾ کڻندي ئي پڙهندڙ پاڻ کي بين الاقوامي شهري سمجهي ٿو- هو الطاف سان گڏ گهمي ٿو- نوان نوان ملڪ - عجيب عجيب ماڻهو - سندن مسئلا - سندن غم - سندن خوشيون - سندس ماحول ڏسي ٿو - سندس دل ۾ اڳتي وڌڻ جي چاهنا پيدا ٿيئي ٿي - سندس مغز مان محض ڊاڪٽر، انجنيئر ۽ راشي ڪاموري ٿيڻ جو ڀوت (ڪم از ڪم وقتي طور تي) ڀڄي وڃي ٿو - سندس ازلي احساس ڪمتريءَ جون زنجيرون ٽٽڻ لڳن ٿيون - سندس دل ۾ ساڻيهه ۽ ديس واسين لاءِ سڪ ۽ همدردي پيدا ٿئي ٿي. الطاف پاڻ سان تعلق ۾ ايندڙ هزارين ماڻهن سان ٿيندڙ ڪچهرين ۾ اسان کي شريڪ ٿو ڪري. پنهنجي پڙهندڙن کي پاڻ سان ايڏو Involve ڪرڻ جي ڏات اسان جي موجوده اديبن ۾ شايد الطاف کي ئي عطا ٿيل آهي.
ڊئنمارڪ ۽ سئيڊن ۾ منهنجيون الطاف سان ڏاڍيون ڪچهريون ٿيون. هن فطرتاَ شرميلي ۽ پنهنجي باري ۾ گهٽ ڳالهائيندڙ شخص کي “چالو” ڪرڻڪا آسان ڳالهه نه هئي. هڪ دفعي مون کانئس پڇيو ته کيس جيڪڏهن مئٽرڪ کان پوءِ پنهنجي تعليم ۽ آئيندو ٻيهر ترتيب ڏيڻ جو موقعو ملي ته جيڪر ڇا ڪرين؟ مون سمجهيو ته هو Typicalسنڌيءَ وانگر ضرور ڊاڪٽر، انجنيئر يا C.S.S ٿيڻ جي ڳالهه ڪندو يا لٿي پٿي پنهنجو ڀرم رکڻ لاءِ پنهنجي موجوده لائين جي ئي واکاڻ ڪندو، پر سندس جواب مونکي بنهه حيرت ۾ وجهي ڇڏيو – چي:”مو نکي جي پنهنجو آئيندو نئين سر شروع ڪرڻ جو موقعو ملي ته جيڪر واڍو يا درزي ٿيان - فرنيچر ۽ ڪپڙن جانوان نوان ڊزائين تخليق ڪريان - پنهنجو پاڻ کي انهيءَ ڌنڌي ۾جديد ٽيڪنڪ سان منظم ڪريان ۽ پنهنجي تر جي همرائن کي منظم طريقي سان ترقي وٺرايان!”
سندس موجوده پيشي کيس مالي لحاظ کان محض ماني مڇي وارو ڪيو آهي - پر انهيءَ جو کيس يا سندس سدا ملوڪ سلڇڻيءَ شريڪ حيات ۽ سدورين نياڻين کي ڪوبه ملال نه آهي. اهڙو مطمئن، قانع، خوشيءَ ڀريو گهراڻو مون ورلي ڏٺو.
شل الطاف جيئي ۽ اسان کي جيئاريندو رهي!
محمد علي ڏيپلائي
ڪراچي
1994-12-9