نماز روزو
سئيڊن ۾ مون سان گڏ رهندڙ عربن سان ڪڏهن ڪڏهن عربي لفظ ڳالهائي خوشي ۽ پنهنجائپ جو احساس ٿئي ٿو. هنن جي ته انگريزي صفا ڪمزور آهي، سو ڪيترائي عربي جا لفظ انگريزي ۾ ڳالهائيندي بيهي رهندا آهن ۽ معافيون وٺي ساري ساري ڪندا آهن ۽ پوءِ جي اهو لفظ مون کي سمجهه ۾ اچي ويندو آهي ته ٻڌائيندو آهيان ته مون سندس ڳالهه جو مطلب سمجهيو، نه ته سمجهائڻ لاءِ هو ان عربي لفظ سان ٻيا ملندڙ جلندڙ لفظ ٻڌائي مطلب ظاهر ڪندا آهن. ڪڏهن ته ڊڪشنري کولڻي پوندي آهي جيڪا هنن سان هر وقت گڏ هوندي آهي. سعودي عرب ۽ يمن وارن وٽ انگريزي عربيءَ جي، ٽيونيسيا وارن وٽ فرينچ عربي جي ۽ موراڪو وارن وٽ اسپينش عربيءَ جي. (موراڪو جو اتراهون اڌ Spanish پڙهي ۽ هيٺاهون ڏاکڻو اڌ فرينچ پڙهي).
هڪ ڏينهن لائبريريءَ مان اٿيس ته ڀر ۾ ويٺل ڪويت جي انجنيئر پڇيو ته ڪيڏانهن ٿو وڃان.
“Going for Nimaz” نماز لاءِ ٿو وڃان. ٻڌايومانس پر هن کي سمجهه ۾ ئي نه اچي. هو وري پڇي ۽ آئون ساڳيو جواب ڏيانس، پر هن کي بنهه ڌيان ۾ نه اچي. مون سمجهيو چرچا ٿو ڪري سو چيو مانس:
“You Don’t know Nimaz”
“نو” هن وراڻيو.
“يار تون ڪهڙو مسلمان آهين توکي نماز روزي جي خبر ناهي.” مون حيرت مان کيس ڏاڍي چيو.
“نه. اهي ڇا ٿيندا آهن.” هو پنهنجي ڳالهه تي قائم رهيو. دل ۾ سوچيم “عجيب ماڻهو آهي، سڄو ڏينهن مسجد ۾ ويٺو آهي ۽ هاڻ وري پڇي ائين پيو ڄڻ عيسائي يهودي هجي.” وڌيڪ ڳالهائڻ بنا ٻاهر هليو ويس. اڳئين جو وقت هو. بلڊنگ جي ڪنڊ وٽ هڪ ڪمري ۾ ٺهيل مسجد ۾ ٻيا به اچي نماز لاءِ گڏ ٿيا هئا.
واپسيءَ تي ورانڊي ۾ ايران جو ڪئپٽن شهريار مليو جيڪو لائبريريءَ ۾ اسان جي سامهون ويٺو هو. ڪويتيءَ ۽ منهنجي بحث دوران هو اخبار تان اکيون هٽائي اسان جي گفتگو ٻڌي مرڪي رهيو هو. ان مون کي پاسي تي بيهاري چيو:
“مسٽر الطاف! نماز ۽ روزو اسان جي فارسي زبان جا لفظ آهن، ان ڪري تنهنجي ڪويتي دوست کي سمجهه ۾ نه پئي آيا. نماز کي عربيءَ ۾ صلو چوندا آهن (۽ روزي کي ثوم).”
اهو ٻڌي پنهنجي غلطي محسوس ڪيم. لائبريري ۾ آيس ته ڪويتي همراهه ٿيسز لاءِ نوٽيس لکي رهيو هو. ڳراٽڙي پائي چيومانس: “آءِ وينٽ فار صلو”.
“ڪمال ٿو ڪرين مون کي ڇو نه ٻڌائي ته آئون به هلان ها.” هن شڪايت واري لهجي ۾ چيو.
“سر! ٻڌايو هوم پر ان وقت منهنجو منهن ايران ڏي هو.”
پوءِ ته مون به محسوس ڪيو ته واقعي ايرانين جي گهر وڃبو آهي يا نماز جي وقت هو ايندا آهن ته نماز پڙهڻ لاءِ “جا نماز” گهرندا آهن، جيڪو اڙدوءَ ۾ عام لفظ آهي. ۽ عرب “مصلو” گهرندا آهن جيڪو سنڌيءَ ۾ پڻ عام مروج لفظ آهي.
سال اندر هاڻ عربي ۽ ايرانيءَ جا ڪيترائي لفظ سڃاڻي ورتا اٿم ۽ ٻين جي پڻ ان ڏس ۾ ٿوري گهڻي مدد ڪندو آهيان. خاص ڪري ملائيشيا ۽ انڊونيشيا کان آيل همراهن جي _ جن جي مادري زبان ملئي آهي ۽ عربي ۽ فارسي هنن وٽ ايتري عام ناهي جيتري اسان وٽ آهي. مثال طور ملئي زبان ۾ نماز کي “سڀايانگ” چون ۽ روزي کي پئاسا (Puasa).
ڪلاس روم ۾ ڪڏهن ڪڏهن ايراني ۽ عرب شاگردن سان گڏ ويهڻ وقت اسين ڏسندا آهيون ته عربي زبان جا سمورا لفظ ايراني پڙهي/ڳالهائي ويندا آهن پرفارسيءَ جا ڪيترائي اکر عرب اچاري نه سگهندا آهن، جيئن ته: پ، چ، گ وغيره.
اهو آهي ته عربي ۽ فارسي جا سمورا اکر اردو ۽ سنڌيءَ ۾ آهن. ان ڪري اسان پاڪستانين کي ان سلسلي ۾ ڪو مسئلو نه ٿيندو آهي. سنڌيءَ ۾ ته اڃان به گهڻا اکر آهن ان ڪري ويندي ويٽنامي چيني ۽ ٿائي زبان جا ڱ ۽ ڃ جهڙا اکر به سمجهڻ ۾ دقت نه ٿيندي آهي.
اسان جي ننڍي کنڊ تي ايران ۽ عربستان جي ڪلچر جو وڏو اثر رهيو آهي، ساڳي طرح ايراني ۽ عربي زبانن جو پڻ. اڄ به اسان جي ملڪ لاءِ ايران ۽ سعودي عرب سٺا چاچا ماما يا سئوٽ ماسات آهن. پر بين الاقوامي ليول تي انهن ملڪن جي ماڻهن جو پاڻ ۾ ڪڏهن ڪڏهن ننڍين ننڍين ڳالهين تي اختلاف ٿيندو رهي ٿو. ڪڏهن ڪڏهن هڪ ٻئي سان ڳالهائڻ به ڇڏي ڏيندا آهن، پر اسان پاڪستاني ڪوشش ڪري انهن جي ضد ۽ بحث کان پاڻ کي آجو رکندا آهيون.
هڪ دفعي اهڙي حالت ٿي جو ٻئي ڌريون فيصلي لاءِ اسان وٽ اچي نڪتيون ته نه فقط فيصلو ڪيو پر جنهن جو ڏوهه هجي ان سان اسان به تعلقات ختم ڪيون. پاڪستاني چيف انجنيئر راحت عزيز ۽ ڪئپٽن سليم چيو: “هاڻ ڳالهه ته ڏاڍي ٿي، هي ته واڻئي ۽ شينهن وارو مثال ٿيو، جنهن وٽ ٻه شينهن اچي نڪتا. هڪ چئي ته “آئون سچو آهيان شينهن بيضا لاهيندو آهي‘. ٻيو چئي ته ’آئون سچو آهيان شينهن ٻچا ڏيندو آهي‘. ٻنهي شينهن وارننگ ڏني ته ’جي اسان کي ڪوڙو ڪيو اٿئي ته توکي کائينداسين‘، پر واڻئي عقل کان ڪم وٺي کين اهو چئي ٽاريو ته ’بابا شينهن شير خدا جو آهي جنگل جو بادشاهه! وڻيس ته ڪڏهن آنا لاهي وڻيس ته ڪڏهن ٻچا ڏئي‘. پر هاڻ پاڻ ڇا ڪريون.”
“جلدي سوچي وٺون. اجهو ته مينهن واءُ ڪندا ايراني ۽ عرب پهتا.” مون پنهنجن هم وطنين کي خبردار ڪيو.
“ڪوشش ڪري ٻنهي ڌرين جو پرچاءُ ڪرائبو. نه ته وڙهندا سانَ، لتاڙباسين پاڻ ٻوڙا.” ڪئپٽن سليم اها رٿ پيش ڪئي جيڪا بيحد موچاري لڳي.
هاڻ عرب ۽ ايراني فيصلي لاءِ پهتا. اسان پوري ڪوشش ڪريون پر هو پرچن ئي نه. ٻئي ڌريون چون ته “اسين صحيح، هو غلط.” سليم، راحت ۽ مون کين گهڻو ئي سمجهايو پر هو ويتر گرم ٿيو وڃن ۽ هاڻ عرب اسان کي چون ته توهان ايرانين جو پاسو ٿا کڻو. آخر کين مٿين شينهن واري ڳالهه ٻڌائي ٿورو کلائي چيوسين:
“اسين ڪنهنجو پاسو نٿا کڻون، ايران اسان جي ساڄي اک جو تارو آهي ته سعودي عرب کاٻيءَ اک جو تارو. اسان لاءِ توهان ٻئي هڪجهڙا آهيو، اسان کي ٻنهي لاءِ عزت ۽ پيار آهي ۽ ڪنهن کي به ڇڏي نٿا سگهون.”
ڪڏهن ائٽلانٽڪ سمنڊ تي به طوفانن بعد مٺي سانت اچي ويندي آهي. سو ان رات به قدرت اهڙو ئي ڪرشمو ڪيو. ۽ ٻئي ڌريون کير کنڊ ٿي ويون ۽ ماحول پرسڪون ٿي ويو.
ڪجهه ڏينهن بعد راحت کلي چيو: “ان رات خير ٿي ويو پر جي هڪ ڌر جو پاسو کڻڻو پوي ها ته ڇا ڪريون ها.”
“پوءِ پاڻ پاڪستانين مان اڌ هڪ پاسي ٿيون ها اڌ ٻئي پاسي.” مون چيو.
“پر پاڻ ته ٽي پاڪستاني آهيون، آئون عربن پاسي ٿيان ها تون ايرانين پاسي، ۽ پوءِ سليم جنهن جو پاسو کڻي ها ته ساهميءَ ۾ اهو پڙ زور ٿي وڃي ها.” راحت چيو.
“نه، ان لاءِ سليم کي سمجهائي ڇڏيون ها ته تون ڪنهنجو پاسو کڻڻ بدران قميص جا ٻيڙا کولي راڳ شروع ڪجانءِ ته آئون ته آهيان دل جو مريض، اڃان هاڻ آپريشن ڪرائي هتي آيو آهيان. اعتبار نه اچيو ته ڏسو.”