انگريزي ۽ اردو تي عبور حاصل ڪجي
• سنڌ ورهائي پئي هئي ٽنڊن ۾ .... ٽنڊو آغا، ٽنڊو مير محمود، ٽنڊو محمد خان- هاڻ اهي ڇا آهن؟ اهي سڀ ميرن جا نالا آهن جن کي اهي جاگيرون مليل هيون. اهي سڀ جاگيردار هئا. اهي سڀ ٽالپر ٻاهر جا هئا، جن جي حوالي سڀني سنڌين جي قسمت ڪيل هئي. ۽ انهن ڇا ڪيو؟ پنهنجن علائقن ۾ ڪو اسڪول کوليائون؟ ڪا ڊولپمينٽ ڪيائون؟ وري به انگريزن اچي ڪجهه نه ڪجهه سو ڪيو. ۽ سنڌي مسلمان ٽڪو پئسو پڙهي پيا. ٽالپرن ميرن ڪڏهن پنهنجو پاڻ کي سنڌي سمجهيو ڪونه.
“ڀلا پوءِ هينئر به سنڌ ۾ سنڌي ڪير آهن” مون پڇيو مانس.
“ادا اهو وري پوءِ بحث نڪرندو ته هندستان ۾ هندستاني ڪير آهن؟
اهو بحث جيڪو آهي سو هاڻ ڪرڻ ۾ تاريخي اهميت کڻي هجي پر Practical اهميت اها آهي ته سنڌ ۾ هاڻ جيڪي رهن ٿا اهي سڀ سنڌي آهن. انهن ۾ Caste سسٽم نه هجڻ کپي ته فلاڻا مير آهن. هي پير آهن. هي غريب آهن. هاڻ اهو دور ختم ٿيڻ کپي. هاڻ جيڪي سنڌ ۾ رهن ٿا اهي سنڌي آهن انهن سڀني کي زمين ۾، تعليم ۾، نوڪرين ۾، ڊولپمينٽ ۾ ... سڀني کي هڪ جهڙا حق هئڻ کپن. هي مير جو ماڻهو هي پير جو ماڻهو هاڻ ته اهو دور ختم ٿيڻ کپي. هاڻ سڀ سنڌي آهيون ۽ انهيءَ حساب سان توهان کي مهاجرن کي به سنڌي قبولڻو پوندو.
• اسان وٽ سنڌ ۾ اهو امپريشن ڏنو ويو آهي ته قوم ٻوليءَ ڪري ٺهندي آهي. انهيءَ جي ڪري سنڌي قوم جي نوجوانن جا ٽي چار نسل پنهنجي سنڌي زبان جي بقا جي چڪر ۾ ٻيون جيڪي ٻوليون آهن سائنس جون ٽيڪنيڪل، انگريزي، انهن کي ڇڏي ويٺا آهن. مون جيڪو مطالعو ڪيو آهي ان مان مون کي اهو سبق مليو آهي ته ماڻهو ٻولي ٺاهيندا آهن، ٻوليون ماڻهن کي نه ٺاهينديون آهن. قوم ترقي ڪري پوءِ پنهنجي ٻولي کي Develop ڪندي آهي. ان جا بيشمار مثال آهن. اسان جي پاڪستان يا هندستان جو مثال وٺو ته علائقائي زبانن ۾ سڀ کان پوئتي پيل زبان پنجابي آهي، شايد، پر ڇاڪاڻ ته ان جا ماڻهو دنيا ۾ ترقي ڪري ويا آهن، تنهن ڪري دنيا ۾ توهان T.V. Asia به ڏٺو آهي، لنڊن به ڏٺو آهي ته پنجابي زبان کي، چاهي ان ۾ لٽريچر آهي يا ڪونهي، ڪتاب آهن يا ڪونه آهن، ڪا لکڻي اٿس يا ڪانه اٿس پر ان زبان کي Ignore ڪرڻ ناممڪن آهن ڇاڪاڻ جو انهيءَ جا ماڻهو ڏاڍا پاورفل آهن.
• اهڙي طرح اردو زبان کي ڏسو اردو زبان کي قائم دائم رکڻ ۾ انهن ماڻهن جو وڏو هٿ آهي جن عليڳڙهه ۾ انگريزي پڙهي. انهن کي انگريزي پڙهڻ ڪري پاڪستان توڙي انڊيا ۾ اقتدار مليو. هو Services ۾ آيا، ليڊر شپ ۾ آيا جو پوءِ هنن اردو زبان کي هڪ شوق ۽ استحصالي هٿيار طور استعمال ڪيو آهي. اردو شاعريءَ کي اردو ڪلچر کي، پر توهان يقين رکو ته هي جيڪڏهن علي ڳڙهه يونيورسٽيءَ ۾ انگريزي نه پڙهن ها ته اسان جا هي هندستاني مسلمان به ختم ٿي وڃن ها ان سان گڏ اردو زبان به ختم ٿي وڃي ها.
ٻيو مثال توهان يهودين جو به وٺي سگهو ٿا. انهن جيڪا دنيا ۾ ترقي ڪئي آهي، اها پنهنجي زبان Hebrew جي ڪري نه ڪئي اٿن، پر جنهن هنڌ هو رهيا آهن، ان جي زبان تي عبور ڪرڻ کانپوءِ هنن ان هنڌ تي بادشاهي ڪئي آهي. آمريڪا يا انگلينڊ ۾ هنن انگريزي سکي آهي. فرانس ۽ هالينڊ ۾ هنن فرينچ ۽ ڊچ سکي آهي. يعني حڪومتي زبانون سکي پاڻ کي وڌايو ۽ طاقتور ڪيو آهي، هاڻ اسرائيل ۾ پهچي پنهنجي زبان “هيبريو” جو شوق ڪن ٿا، پر هنن جي دنيا سان اڄ به جيڪا Communication آهي اها انگريزي ۾ آهي. انگريزيءَ کي نٿا ڇڏين. اسان سنڌي مسلمان ان ۾ تمام خوش قسمت هئاسين جو ورهاڱي وقت جيڪو تعليمي سسٽم مليو هو ان ۾ انگريزيءَ کي بنيادي اهميت هئي. تنهن ڪري پڙهيل سنڌي مسلمانن جون جيڪي اسان جون جهونيون نسل آهن انهن جي انگريزي ڏاڍي سٺي آهي ۽ اهو دور 1958ع تائين، جيسين مارشل لا لڳي هئي، سنڌي مسلمان ڏاڍي سٺي نموني آيا پئي. سنڌ يونيورسٽيءَ جا جيڪي گريجوئيٽ هئا سي پاڪستان جي ٻين يونيورسٽين کان تمام بهتر هئا، پر پوءِ جيئن ئي اها قومي زبان جي تحريڪ شروع ٿي ان جي ردعمل ۾ اسان وٽ وري علائقي زبان جو زور شروع ٿيو. ان جي نتيجي ۾ هاڻ اسان وٽ سنڌي زبان ممڪن آهي ڊيولپ ٿي هجي يا نه ٿي هجي، پر اسان جا جيڪي سنڌي ماڻهو آهن اهي سخت پوئتي رهجي ويا آهن. هو دنيا ۾ هاڻ ڪنهن به هنڌ Compete ڪرڻ جي لائق نه رهيا آهن. توهان اهو ڏٺو هوندو ته سنڌ کان ٻاهر دنيا ۾ ڪٿي به سنڌي زبان جو وجود نه هئڻ برابر آهي. اسان کي اهي غلط فهميون آهن يا خوش فهميون آهن ته سنڌي زبان دنيا جي هڪڙي Perfect زبان آهي، يا سنڌي زبان ۾ اسين سڀ اچار چئي سگهون ٿا يا لکي سگهون ٿا. اهي سڀ ٻاراڻيون ڳالهيون يا ننڍڙيون خوشيون ڏيڻ واريون ڳالهيون آهن. جنهن جي ڪابه اهميت ڪانهي ڪا. دنيا ۾ سڀ کان وڌيڪ مڪمل زبان شايد سنسڪرت آهي. يا شايد لئٽن آهي يا عربي آهي پر انهن جي سکڻ ڪري ماڻهو کي دنيا ۾ ڪنهن به هنڌ ڪا روزي نٿي ملي سگهي. تنهن ڪري جيڪي اسان جا سنڌي نوجوان ۽ اديب آهن انهن کي دنيا جي آڏو جيڪڏهن سنڌي ڪلچر آڻڻو آهي، سنڌي لٽريچر يا سنڌي قوم کي اڳيان آڻڻو آهي ته انهن کي لامحالا اردو ۽ انگريزي ۾ هوشيار ۽ ڄاڻو ٿيڻو پوندو. نه ته اسان ڀلي خوش پيا ٿيون ته شيخ اياز دنيا جو وڏو شاعر آهي يا اسين چئون ٿا ته شاهه لطيف وڏو آهي. شاهه لطيف کي وڏو انهن ڪيو جن هن کي انگريزيءَ ۾ آندو. سنڌي پڙهڻ جي ڪري ڪنهن به شاهه لطيف کي پورو نه سڃاتو. جڏهن ڊاڪٽر سورلي هن کي انگريزيءَ ۾ لکي اڳتي آندو تڏهن جڳ سڃاتو. اسان وٽ جيڪي به وڏا وڏا اديب آهن جن لاءِ اسين ويهي خوشيون ڪندا آهيون ته فلاڻو اسان جو تمام وڏو اديب آهي. فلاڻو ناول نگار ۽ دانشور آهي تاريخدان ۽ محقق آهي وغيره وغيره انهن کي اسان انگريزي ۾ نه آندو آهي. اسان وٽ اهڙو ڪو به لکڻ وارو ماڻهو ناهي جيڪو انهن کي انگريزيءَ ۾ آڻي سگهي. شيخ اياز وڏو عالم ۽ وڏو شاعر آهي پر ان جي انگريزيءَ ۾ Contribution نه برابر آهي ان ڪري هن کي سنڌي کانسواءِ ڪو نٿو سڃاڻي (جيترو سڃاڻڻ کپي)، پاڪستان ۾ به ڪو نٿو سڃاڻي نه دنيا ۾. تنهن ڪري جيسين اسين وڏا ماڻهو اهڙا پيدا نه ڪنداسين جيڪي سنڌ جي Case کي انگريزيءَ ۾ کڻن تيسين اسين گهر جو گهر ۾ ويٺا ٻانگون ڏينداسين. لاحاصل ڪوشش آهي. اسان جون سڀ نوجوان Generations تباهه پيون ٿين. ڪجهه نه پيو وري. ڏسو! هينئر ڊاڪٽر محبوب الحق، فيض احمد فيض کي انگريزيءَ ۾ ترجمو ڪيو آهي. ٽئگور پنهنجي شاعريءَ کي ترجمو ڪيو جيئن ته گيتا انجلي (جنهن تي هن کي نوبل پرائيز ملي هئي) ۽ ان ترجمي بعد ماڻهن کي خبر پئي ته ٽئگور به ڪا شيءِ آهي. شاهه ڀٽائي جو مثال اسان وٽ موجود آهي. جڏهن ڊاڪٽر ٽرمپ ۽ ڊاڪٽر سورلي هٿ وڌو تنهن کانپوءِ ماڻهن کي ڄاڻ پئي ۽ اسان کي Confidence پوءِ آيو جڏهن انهن لکيو. سو شيخ اياز آهي، تنوير عباسي آهي، تاجل بيوس آهي يوسف شاهين آهي يا ٻيا اهڙا وڏا شاعر ۽ شخصيتون آهن جيڪي يقينن وڏيون آهن پر انهن جي وڏپڻ جيسين دنيا ۾ ظاهر نه ٿيندي تيسين انهن جي ڪا حيثيت ڪانهي ڪا.