ڪتاب ”فريڊم ائٽ مڊنائيٽ“
هنن (يورپين) ۽ اسان (سنڌي پنجابي، پاڪستاني، هندستاني ۽ ايراني عربن ۽ ٻين ايشين آفريڪن) ۾ اهو فرق آهي ته اسان جو هڪ ٻئي سان جهيڙو آهي. زميندار زميندار جي ڏاڙهي پٽ ڪري ٿو. عام ماڻهو عام ماڻهوءَ جي. مطلب ڳالهه جو اهو آهي ته اسان وٽ ماڻهو ماڻهوءَ سان وڙهي ٿو. پر هتي يورپ ۾ ماڻهو قدرتي رڪاوٽن سان وڙهي ٿو. اهو ئي ترقي جو راز آهي. هالينڊ (نيدرلينڊس) جهڙي ملڪ ۾ رهڻ لاءِ زمين ناهي. سمنڊ جون وڏيون ڇوليون خشڪي مٿان ٻوڙ ٻوڙان ڪريو وجهن، پر سڄي قوم ور کنجيو وتي سمنڊ جي پاڻيءَ جو نيڪال ڪندي ۽ سمنڊ کي مٽيءَ سان ڀري زمين ٺاهيندي. سئيڊن ناروي جهڙن برفاني ملڪن ۾ پوک ڪرڻ ڏاڍي ڏکي ڳالهه آهي، پر هتي جا ماڻهو هر قسم جي ڪوشش ۾ لڳا پيا آهن. برف جي بچاءُ لاءِ پلاسٽڪ جون ڇتيون چاڙهي وتن پوکون ڪندا. سندن سامونڊي ڪنارا ٽاڪران آهن ۽ قدرت کين چوڌاري خطرو ڏنو آهي ته به جهاز ٺاهيو سمنڊ ۾ ڌوڪيو پون. قدرت هتي سخت سيءَ ڪري رهائش ڏکي ڪئي آهي. ويتر ڪپهه نه هجڻ ڪري ڪپڙو ناهي، رهيون جانورن جون کلون سي به هتي جيڪي جانور آهن اهي بگهڙ ۽ برفاني رڇن جهڙا خطرناڪ جانور آهن، ته به هتي جي ماڻهن کي پرواهه ناهي. ايامن کان سندن قدرتي مشڪلن سان ويڙهه لڳي اچي. اسان وٽ هر قسم جو آرام آهي ته به رب پاڪ جا شڪر نٿا ڪريون. وتون هڪ ٻئي جا خون ڪندا.
• محمد عليءَ کي تاريخ پڙهڻ جو ڏاڍو شوق آهي پر ساڳي وقت کيس اهو ڏک آهي ته پاڪستان توڙي ننڍي کنڊ جي تاريخ صحيح طرح نه لکي وئي آهي. اسان هر ڳالهه ۾ تمام گهڻو Prejudiced رهون ٿا، اسان جا هر ڳالهه لاءِ ٻٽا ٻٽا معيار آهن. هر واقعي کي پنهنجي مخصوص مذهبي نظرئي سان ڏسون ٿا.
ان سلسلي ۾ هڪ ڏينهن چيائين: “مغلن خلاف شيواجي وڙهيو ان ڪري اسان کي هو پسند ناهي. پر چاندبيبي وڙهي ته اها اسان لاءِ هيروئن سمجهي وڃي ٿي.
“اسان جي وڏي ٽريجڊي اها آهي ته اسان کي صحيح تاريخ پڙهائي نٿي وڃي. توهان ڪنهن Typical پاڪستانيءَ سان ڳالهايو. انهيءَ جي مغز ۾ اها ڳالهه آهي ته بابا ملڪ مسلمانن جو هو. 1857ع ۾ هي جيڪي واپاري هئا، ايسٽ انڊيا ڪمپني وارا، انهن اچي کسيو. وچ وارو عرصو جيڪا تاريخ هئي، اورنگزيب کان پوءِ جي يا ان جي اڳ جي، ان جي ڪا Perception ڪانهي ڪا ته ڪيئن آهستي آهستي خود انڊيا وڃي انگريزن وٽ پهتو ۽ انگريز ڇا ڪيو ڇا نه ڪيو. ان جي به ڪا صحيح سڌ ناهي. اسان جون اخبارون يا وڏا وڏا مضمون نگار لکندا هئا ته به اهو ئي ته اهي هڪڙا وڏا واپاري آيا جن اچي نفاق وڌو ۽ 1857ع ۾ بس مغلن کي ختم ڪري انهن کي موڪليائون برما ۾، پاڻ مالڪ ٿي ويهي رهيا. ائين هسٽري ڪونهي ڪا. آئون جيڪي جيڪي هسٽري جا نوان ڪتاب پڙهان ٿو انهن ۾ ايترو مواد آهي جو گهٽ ۾ گهٽ منهنجي لاءِ عجيب، دلچسپ۽ حيران ڪندڙ لڳي ٿو. ممڪن آهي ته ڪنهن ٻي پڙهندڙ لاءِ اهي رواجي شيون هجن! مون کي خبر ناهي توهان تي ڪهڙو اثر پوي ٿو ٻيا ٻيا ڪتاب پڙهي-؟” محمد عليءَ مون کان پڇيو.
“ها، صحيح چئو ٿا.” مون وراڻيومانس، “جيئن فريڊم ائٽ مڊنائيٽ ڪتاب پاڪستان ۾ بندش هيٺ هو. چيو اهو ٿي ويو ته ان ۾ جناح لاءِ گهٽ وڌ لکيل آهي. پاڪستان کان ٻاهر جڏهن ان کي پڙهڻ جو مون کي موقعو مليو ته آئون اهو پڙهي حيران ٿي ويس ته اهو ڪتاب پڙهندڙ کي اڻ سڌيءَ طرح جناح لاءِ وڌيڪ عزت پيدا ڪرائي ٿو.”
““Freedom at Midnight ڪتاب جو مون تي به عجيب Reaction ٿيو. هن ڪتاب کي پڙهڻ کان اڳ ۾ جناح جي رول بابت مون کي به ڪجهه شڪ شبها هئا، جيڪي ننڍي هوندي کان ڳالهيون پڙهيونسين ته انگريزن پاڪستان ٺاهيو يا جناح ڪو انگريزن جو ايجنٽ هو. فريڊم ائٽ مڊنائيٽ پڙهڻ کانپوءِ جيتوڻيڪ هنن جيڪو ڪتاب ۾ لکيو آهي، ان ڪتاب ۾ گانڌيءَ کي تمام غير معمولي اهميت ڏني آهي ۽ جناح کي هيٺائون ڏيکارڻ جي ڪوشش ڪئي اٿن، پر انهيءَ ڪتاب پڙهڻ ڪري مون کي به دماغ ۾ ڪئين اهڙيون نيون ڳالهيون آيون ته پراڻي هسٽري کڻي ڇا به هجي، پر گهٽ ۾ گهٽ اهو جيڪو Phase هو مائونٽ بيٽن وارو (جڏهن هو انڊيا ۾ اچي ٿو، وائسراءِ ٿي، انڊيا کي آزادي ڏيڻ واسطي) انهيءَ وقت جي جيڪا گورنمينٽ انگلينڊ ۾ هئي ان طرفان مائونٽ بيٽن کي هدايتون ٿيل هيون ته بابا انڊيا کي توکي Intact رکڻو آهي. ان کي اسان توکي ورهائڻ نه ڏينداسين. پوءِ هو for good or bad intentions پڇاڙيءَ تائين اها ڪوشش ڪري ٿو ته پاڪستان نه ٺهي- انهيءَ Phase ۾، گهٽ ۾ گهٽ ان عرصي دوران، اهو کڻي چئجي ته 1945ع کانپوءِ وارو وقت، اهو الزام ته جناح انگريزن جو ايجنٽ هو يا پاڪستان انگريزن ٺاهيو، مٿيون ڪتاب پڙهڻ کانپوءِ، اهو Impression نڪري وڃي ٿو. پاڻ اهو محسوس ٿئي ٿو ته جناح انهيءَ اسٽيج تي جيڪا ويڙهه ڪئي آهي وائسراءِ ۽ ڪانگريس جي خلاف، تمام هڪ وڏي ڳالهه ڪئي آهي ۽ ڪنهن به خيال کان اهو هڪ رواجي ڪم نه هو.