ٻارن جو مستقبل برباد ٿي رهيو آهي
“ظاهر ڪرڻ مان اهو مطلب آهي ته دنيا ۾ جيڪي ماڻهو Matter ڪن ٿا انهن تائين اها ڳالهه پهچي. جهڙي طرح سان هڪڙو ڳائڻو آهي جيسين هو شاهي درٻار ۾ نٿو ڳائي تيسين هن جي اهميت نٿي مڃي وڃي. “جنگل مين مور ناچ،ا کس ني ديکا” وارو حساب ٿئي ٿو. مرزا غالب هو. هو جيستائين دهليءَ جي درٻار ۾ بهادر شاهه ظفر وٽ هڪ طوائف جي معرفت پيش نه ٿيو، تيستائين غالب جي ڪا حيثيت نه هئي. ساڳي طرح سان جيڪڏهن اسان کي دنيا ۾ حيثيت مڃائڻي آهي ته اسان کي اها شيءِ دنيا جي ٻوليءَ ۾ پيش ڪرڻي پوندي. شاهه لطيف کي پڙهڻ واسطي دنيا جا ماڻهو سنڌي نه سکندا.
ڪو هڪڙو ٻه ريسرچ يا شوق خاطر کڻي سنڌي سکي شاهه لطيف کي پڙهي نه ته دنيا ۾ هيترا رسالا ۽ مئگزينون آهن جن ۾ هن جو ڪٿي نالو ڪونهي ڪو. توهان کي هڪڙي عجيب ۽ دردناڪ ڳالهه ٿو ٻڌايانوَ. قمر شهباز جي ڌيءَ جي شادي هئي ۽ اها شادي ٿي هئي مشهور ڪرڪيٽر شجاع (رٽائرڊ ميجر شجاع) جي پٽ سان. ان جي دعوت ۾ شيخ اياز ۽ آئون گڏ ويٺا هئاسين. اتي گهوٽ وارن مان ٻه همراهه آيا. چڱا خاصا پڙهيل ڳڙهيل معتبر ۽ سينيئر قسم جا ماڻهو هئا. ساڻن دعا سلام ٿي، ان بعد مون سندن شيخ اياز سان تعارف ڪرايو ته “يه شيخ اياز صاحب هين، سنڌي ڪي بهت بڙي عظيم شاعر هين”، ته وري وري پيا چون ڪو شيخ اياز؟ نيٺ چيائون ته اسان ته نه سڃاتو. هاڻ ڪراچي جهڙي شهر ۾ ڪو پڙهيل ڳڙهيل ماڻهو شيخ اياز کي نه سڃاڻي ته معنيٰ اسان صحيح طرح Message ڏئي نه سگهياسين. باقي سنڌي اديبن جون محفلون ٿينديون آهن، وڏيون وڏيون ڪچهريون ٿينديون آهن، اسلام آباد کان وڏا وڏا آفيسر ايندا آهن ۽ اچي تقريرون ڪندا آهن ته اسان سڄي دنيا پڙهي ڏٺي آهي، سڄي دنيا گهمي ڏٺي آهي، بس فلاڻي جهڙو ڪو شاعر ڪونهي ڪو! فلاڻي جهڙو ڪو افسانه نگار ڪونهي ڪو، وغيره. انهن جو لٽريچر آخر ڪير ترجمو ڪندو؟ دنيا تائين ڪير پهچائيندو؟ جيستائين اسان کي انگريزيءَ تي عبور ناهي، شيخ اياز، جمال ابڙي، قمر شهباز، آغا سليم جهڙا سٺا انگريزيءَ جا ڄاڻو ويٺا آهن، اهي ڇو نٿا ترجمو ڪن. ائين ڪرڻ سان اسان جي دور جي نوجوانن ۾ اعتماد پيدا ٿيندو. اسان کي کپي ته اسان سنڌي اديبن ۽ شاعرن کي دنيا اڳيان پيش ڪريون. ڀلي دنيا چوي ته هو سٺا آهن، باقي اهو جيڪو چوندا آهن ته “گونگي گاريون ڏنيون دل ۾” ان مان ڇا ورندو. اسان پنهنجو پاڻ ۾ ڪنڙو ٺاهي بند ڪمرن ۾ ويهي، چئون ته شيخ اياز دنيا جو وڏو شاعر آهي ان سان ڪهڙو فرق پوي ٿو. سو اسان سنڌي گونگن واري چال هلي خوش ٿي رهيا آهيون. پاڻ ۾ ويهي پاڻ پڏايون ٿا. اها بيڪار ڳالهه آهي. الطاف! تون اديب ماڻهو آهين، هن پار (سئيڊن، ڊئنمارڪ وغيره) جو احوال لکين ته منهنجو اهو ئي نياپو Convey ڪجانءِ ته مهرباني ڪري هاڻ “سنڌي زبان منهنجي زبان تنهنجي زبان” “منهنجي ٻولي تنهنجي ٻولي” اهو گهڻو ئي ٿيو. هاڻ Survival جو معاملو آهي ۽ پنهنجي جياپي لاءِ جيستائين دنيا ۾ ڪميونيڪيشن جو آرٽ نه سکندائو، دنيا جي ٻولي نه سکندائو، تيستائين ڪم نه هلندو.
“جڏهن ته سر سيد احمد انڊيا ۾ مسلمانن جي تعليم جو معاملو شروع ڪيو تڏهن هن اها ئي تحريڪ شروع ڪئي هئي ته انگريزي اسان جي ميڊيم رهندي. سڀني ان تي اعتراض ڪيا ته تون هميشه اردوءَ جي ڳالهه ڪندو هئين هاڻ تو پنهنجي Statement ڇو بدلائي آهي؟ ان تي هن چيو ته اردو اسان جي پياري زبان آهي، پر اسان کي Survive ڪرڻو آهي ۽ جياپي ڪارڻ جيڪا حاڪمن جي ٻولي آهي اسان کي اها Adapt ڪرڻي پوندي. هن عليڳڙهه موومينٽ هلائي انهيءَ بنياد تي هئي ته مسلمان انگريزي پڙهن. نتيجو توهان جي اکين اڳيان آهي ته عليڳڙهه جا جيڪي تعليم يافته هئا، انهن نه فقط انگريزن جي دور ۾ انڊيا ۾ عزت ۽ مان حاصل ڪيو، پر پاڪستان جا حاڪم وڃي ٿيا.
“انگريزن جي اچڻ کان اڳ ۾ ننڍي کنڊ ۾ حاڪمن جي زبان فارسي هئي، جنهن لاءِ پهاڪو مشهور آهي ته “فارسي گهوڙي چاڙهسي.” انگريزن جي حڪومت بعد رات اندر فارسي ختم ٿي وئي ۽ انگريزي مٿاهين زبان ٿي وئي. فارسيءَ جا وڏا وڏا عالم جاهل ٿي ويا ۽ چار درجا انگريزيءَ جا پڙهيل آفيسر ٿي ويا. سنڌ ۾ سنڌي هندو هوشيار هئا. جيئن ئي انگريز آيا ته هنن انگريزي پڙهي ۽ پهرين چئن ماڻهن جن ميٽرڪ ڪئي سي هڪدم مختيارڪار ٿيا. انهن جون فيمليون پوءِ سنڌي عاملن جون فيمليون مشهور ٿيون. ديوان جيڪي ٿيا اهي اتان ئي Develop ٿيا. انهن جا پٽ پوءِ ICS ٿيا، اهي انگلينڊ ويا، آڪسفورڊ مان پڙهيا، هتان پڙهيا هُتان پڙهيا. مطلب ڳالهه جو ته هنن انگريزي پڙهي. هنن موقعي کي سمجهيو ۽ ان مان فائدو ورتو نه ته ان زماني ۾ هُو ڪي هو ننڍي کنڊ جي مسلمانن کان وڌيڪ Advanced نه هئا. جڏهن ته انگريز هتي آيا هئا تڏهن هندو ويچارا تمام پوئتي پيل هئا، پر هو انگريزيءَ کي چهٽي پيا. پوءِ جن مسلمانن انگريزيءَ ۾ علم پرايو، اهي به اڳتي وڌي ويا پر As a class جيڪا هندن ڊيولپمينٽ ڪئي سا انگريزي جي معرفت ڪئي. اسان وري انگريزيءَ جا به دشمن ٿي پيا آهيون.اردو جا به دشمن ٿي پيا آهيون. پاڪستان ۾ Survive ڪرڻو آهي ته اردو اسان کي اهڙي اچڻ گهرجي جو اردو وارا به اسان تي رشڪ ڪن. انهيءَ کان سواءِ اسان جو گذارو مشڪل لڳي ٿو. محض سنڌيءَ جي بنياد تي اڳتي اڀرڻ ڏکيو آهي. اڄ اسان جي اڳيان مثال آهي عابده پروين جو. جيستائين هن اردو کي نه اپنايو هو تيستائين هوءَ هڪ محدود لوڪ ريجنل ڳائڻي هوندي هئي. هاڻ اها آل پاڪستان ليول تي آهي. انهيءَ لاءِ هن جو ڪو سنڌي پڻو ختم نه ٿي ويو. هن جي Identity اها ئي آهي ته هوءَ سنڌي ڳائڻي آهي. اهڙي طرح عبدالقادر جوڻيجو، نورالهديٰ شاهه، عزيز شيخ، حسن مجتبيٰ ۽ انور پيرزادي جهڙن جو مثال ڏئي سگهجي ٿو.
“امر جليل، جويو صاحب، سراج ۽ نصرت ابڙي جهڙا به سنڌ جي ڪاز کي انگريزي ۽ اردو ۾ لکندا رهن ٿا.” مون محمد عليءَ کي ٻڌايو.
“سندن لکڻيون منهنجي اڳيان نه گذريون آهن”، محمد عليءَ چيو “پر جي لکي رهيا آهن ته تمام سٺي ڳالهه آهي، جيئن مصطفيٰ قريشي آهي. اهو به سنڌي آهي سنڌي رهندو. يا ان جي زال روبينه آهي، اردو ۾ ڳائڻ يا اردوءَ ۾ ڪم ڪرڻ ڪو گناهه ته ناهي ۽ ان کان ٻيو ڏاڪو انگريزيءَ جو آهي، جنهن ۾ نالو ڪڍڻ ڪو گناهه ته ناهي ڪو. اسان ڇو پنهنجن نوجوانن کي نفرت ڏياريون ٿا انهن شين کان؟ زبان سان نفرت ڇو هئڻ کپي؟ جيڪا به علم جي زبان آهي ان ۾ ئي علم سکڻ کپي ۽ ها جڏهن سنڌي وري اقتدار ۾ اچن ته پوءِ پنهنجي زبان کي Develop ڪن. اها شوق جي ڳالهه آهي.”
“توهان جو مطلب آهي جيئن ملائيشيا ۾ ملئي ڪري رهيا آهن؟” مون وضاحت خاطر پڇيو.
“ملئي زبان ۾ ٻه Stages آيا. پهرين اسٽيج تي هنن اها ئي چريائپ ڪئي جو هنن ملئيءَ جي پويان انگريزيءَ کي ڇڏي ڏنو. پوءِ سٺ جي ڏهاڪي ۾ هنن محسوس ڪيو ته هو پوئتي ٿيندا وڃن، پر انهيءَ اسٽيج تي هنن سان اها ٽريجڊي ٿي وئي جو هنن جي ملڪ ۾ ڪو ماڻهو ئي نه رهيو جو کين صحيح انگريزي پڙهائي. ڪو انگريزي جو سٺو استاد نه پيو ملين. هو انگريزيءَ جي پٺيان يا ملئي زبان کي اپنائڻ ۾ اهڙو اچي لڳا جو ملئي ته اچي وين پر انگريزي جا ماستر امپورٽ ڪيائون. پوءِ هاڻ هنن جي جيڪا ٻي ٽهي آئي آهي اها سٺي انگريزي سکي وئي آهي. اسان وٽ به سنڌ ۾ اهو وڃي حال ٿيو آهي، جو انگريزي پڙهائڻ وارو ڪو ماڻهو نه پيو ملي. اڄ اسان جي سنڌي ايئرهوسٽس کان نرس تائين ۽ پروفيسر کان وٺي ڊاڪٽر انجنيئر تائين انگريزي سٺي نه اچڻ ڪري هن لاءِ ولايت ۾ نوڪري ڪرڻ ڏکيو ڪم ٿي پيو آهي. سنڌ جي اسڪول مان انگريزي پڙهائڻ وارن سٺن ماسترن جي آخري Generation ختم ٿيندي وڃي. هاڻ جيڪي آڱوٺي ڇاپ ماستر اچن پيا انهن کي سنڌي ئي نٿي اچي ته انگريزي ڇا پڙهائيندا. معنيٰ اسان جي سنڌي ٻارن جو مستقبل هٿون برباد پيو ٿئي.