دل جو معاملو
اخبار ۾ پڙهيم، ته يورپ جا ڪجهه ڊاڪٽر ان امڪان تي تجربا ڪري رهيا آهن، ته جيئن ڪجهه عرصي کان پوءِ انسان جي سيني ۾ جانور جي دل وڌي وڃي.
اها خبر پڙهي مان ڏاڍو خوش ٿيس، سڌو پنهنجو دوست ڌني ڏانهن ويس، ۽ کيس خبر پڙهي ٻڌايم. ڌنو اها خبر ٻڌي بلڪل متاثر نه ٿيو، پن جي ٻيڙي ڇڪيندو رهيو، ۽ تيليون ٻاريندو رهيو.
پڇيومانس، ”ڇاهي ڌنا، هيڏي وڏي خبر کي ڪا به اهميت نٿو ڏئين!“
ڌني جواب ڏنو، ”اها ڪا خاص ناهي.“
”خاص وري ڪيئن ناهي!“ ٻڌايومانس،”اڙي ڀوڪ، ماڻهوءَ جي سيني ۾ جانور جي دل ٽرانسپلانٽ ڪندا، ۽ مرندڙ ماڻهوءَ کي ڪجهه وڌيڪ عرصي لاءِ جيئرو رکندا.“
ڌني وراڻيو،”ماڻهوءَ جي سيني ۾ هونءَ ئي جانور جي دل آهي.“
”مٿو ڦري ويو اٿئي.“
”اهي ماڻهو مري ويا، جن جي سيني ۾ انسان جي دل هئي.“
پڇيومانس، ”راتوڪي وزم جي اثر ۾ ته ناهين؟“
ورائي پڇيائين”وڏيري جهٽ پٽ خان کي سڃاڻين؟“
”ها چڱي طرح.“
”ڪيئن آهي؟“
”وڏو رهزن آهي.“
”پاٿاريدار به آهي؟“
”ها، آهي.“
”گهڻا خون ڪرايا هوندائين؟“
”چاليهه پنجاهه کن.“
”ڀليل آهين.“ ڌني چيو،”هن گهٽ ۾ گهٽ سوا سو خون ڪرايا آهن.“
”سوا سو!“ مون حيرت مان کائنس پڇيو.
”ها“. جواب ڏنائين،”چاليهه کن هاري ۽ پورهيت خون ڪرايا اٿائين، انهن جا ٻچا بک ۾ پاهه ٿي مري ويا.“
ڌني ٻيڙيءَ جو وڏو سوٽو هڻندي چيو، ”هاڻي ٻڌاءِ، جهٽ پٽ خان جي سيني ۾ ڪنهن جي دل آهي؟ انسان جي، يا جانور جي.“
مان ڌني جي ڳالهه تي سوچڻ لڳس. ڪو جواب سجهي نه آيو. مون کي ڪريمڏنو هاري ياد آيو، جنهن کي جهٽ پٽ خان 110 قلم ۾ هڻائي ڇڏيو هو، ۽ پٺيان سندس گهر واري سڀاڳيءَ کي نڀاڳي ڪري ڇڏيو هو، يعني کڻائي ويو هو.
ڌني چيو، ”جهٽ پٽ خان جي سيني ۾ سوئر جي دل آهي.“
مون ڌني ڏانهن ڏٺو. هو مزي ۾ ٻيڙي ڇڪي رهيو هو.
مون ڌني کي چيو، ”پر ڌنا، اهو ضروري ته ناهي، ته دنيا جي هر ماڻهوءَ جي سيني م جانور جي دل هجي.“
”جيڪي ماڻهو انسان جي نصيبن جا ڪاتب آهن، تن مان گهڻن جي سيني ۾ مختلف جانورن جي دل آهي.“ ڌني جواب ڏنو. ۽ پوءِ پڇيائين، ”سيـٺ آسودي کي سڃاڻين، ڪيميڪل انڊسٽريز وارو“
”ها“.
”هو ٻارهن سالن کان گهٽ عمر جي ٻارن جي وڏي عمر لکي کين ڏيڍ رپئي روز تي گڏهه وانگر وهائيندو آهي. کاتي ۾ پنج رپيا روز ڏيکاريندو آهي.“
”فيڪٽري انسپيڪٽرن کي خبر ناهي ڇا؟“
”خبر آهي، ڇو نه آهي! تنهن ڪري فيڪٽري انسپيڪٽر سيٺ جي ڪيميڪل انڊسٽريز جو رخ نه ڪندا آهن. فقط سيٺ جي آفيس ۾ وڃي ويهندا آهن“.
مون ڌني ڏانهن ڏسندي چيو، ”تنهنجو خيال آهي ته سيٺ صاحب جي سيني ۾ پڻ جانور جي دِل آهي“.
”ها“. ڌني وراڻيو،”سيٺ جي سيني ۾ بگهڙ جي دل آهي“.
ڌنو ۽ مان خاموش ٿي وياسين. ڌني مونن ۾ منهن وجهي ڇڏيو.
مون ڌني کي چيو،”ڌنا، ڪجهه انسانن جي سيني ۾ وري گدڙ جي دل هوندي آهي. جيئن مان. مان گدڙ، منهنجي سيني ۾ گدڙ جي دل آهي“.
ڌني تمام چٽي آواز ۾ چيو،”۽ ڪجهه انسانن جي سيني ۾ شينهن جي دل هوندي آهي. هو تاريخ جي هر اونداهي دور ۾ دودا دلير ۽ هوشو شهيد ٿي پيدا ٿيندا آهن ۽ ڌرتي ماءُ کي پنهنجي سر جو صدقو ڏيئي ويندا آهن“.
ان وقت ڌني ۽ مون تاريخ جي وساريل ورقن مان هوشوءَ جي گجگوڙ ٻڌي،”مر ويسون مر ويسون، پر سنڌ نه ڏيسون“. ■
1972