ساڄي ۽ کاٻي ڌر
”اڙي گدڙ، هڪڙي ڳالهه ته ٻڌاءِ“. ڦندڻ مونکان پڇيو،”ڪامريڊ حيدربخش جتوئيءَ جي باري ۾ ڇو ڪجهه به نه لکيو اٿئي؟“
مون دريءَ کان ٻاهر نهاريو. چيم،”اڄ موسم مزيدار آهي!“
”اڙي موسم جا مائٽ، مون توکان سوال پڇيو آهي.“
”ڇا جو سوال؟“
“ته ڇو حيدربخش جتوئيءَ جي باري ۾ ڇو ڪجهه به نه لکيو اٿئي؟“
”هڪ بيحد ٿلهو ماڻهو ڪيلي جي کل تان ترڪي پيو آهي.“ مون دريءَ کان ٻاهر نهاريندي چيو،“ماڻهو مٿس کلي رهيا آهن، ۽ هو روئي رهيو آهي.“
”اڙي، نيرن تي ڀنگ ته نه پي آيو آهين!“ ڦندڻ کهري لهجي ۾ چيو.”مون تو کان سوال پڇيو آهي.“
”ڪهڙو سوال؟“
”ته حيدربخش جتوئيءَ جي ورسي گذري ويئي، پر تو ڪجهه به نه لکيو، آخر ڇو؟“
”هڪ شخص وڏن جتنن کان پوءِ هڪ ٽيڪسيءَ واري کي بيهاريو آهي.“ مون بندر روڊ ڏانهن ڏسندي چيو،”پر، ان کان اڳ جو هو ٽيڪسيءَ تائين پهچي، هڪ ٻيو شخص ٽيڪسيءَ ۾ ويهي هليو ويو آهي. پهريون شخص روئڻهارڪو ٿي پيو آهي. هن پنهنجي مٿي تان ٽوپي لاهي سڙڪ تي سٽي آهي.“
ڦندڻ پنهنجيءَ ڪرسيءَ تان اٿي، منهنجيءَ ميز تي اچي ويٺو. چيائين، ”گدڙ، تون بي ڪفن مري ويندين، پر چالاڪ ٿي نه سگهندين.”
”تون سچ ٿو چوين، ڦندڻ.“ چيم،”ڪجهه عرصو اڳ مون جيڪو ڪفن سر سان ٻڌي ڇڏيو هو، ان ڪفن مان هينئر چڍيون سبرائي ڇڏيون اٿم.“
”منهنجو سوال ڇو ٿو لنوائين؟“
”ڪهڙو سوال؟“
”ته حيدربخش جتوئيءَ جي باري ۾ ڇو ڪجهه به نه لکيو اٿئي؟“
”ڪهڙو حيدربخش جتوئي؟“
”ڪامريڊ حيدربخش جتوئي.“
”ڪير هو ڪامريڊ حيدربخش جتوئي؟“
”اڙي!“ ڦندڻ کان ڇرڪ نڪري ويو. مونکي ڳچيءَ ۾ هٿ وجهندي. چيائين،”اڙي! بدبخت، اڄ تون ڪامريڊ حيدربخش جتوئيءَ کي به سڃاڻڻ کان نابري واري ويٺو آهين! وڏو ڪو بيغيرت آهين!“
”مان سڀ ڪجهه ٿي سگهان ٿو، پر بيغيرت ڪڏهن به نه،“ مون جهيڻي آواز ۾ چيو.
”ته پوءِ حيدربخش جتوئيءَ جي باري ۾ ڇو خاموش رهيو آهين؟“ ڦندڻ پڇيو،”۽ هينئر هيءُ ڪهڙو ناٽڪ ڪيو اٿئي؟“
”ڦندڻ، يار مان مسڪين آهيان. غريب آهيان منهنجو گذر بسر اٿئي نوڪريءَ تي!“ وراڻيم،”ڪامريڊ حيدربخش جتوئيءَ جي باري ۾ لکندس، ته سنڌ جا ايڪويهه دانشور خفي ٿيندا. منهنجي خلاف بيان ڏيندا. فتوائون ڏيندا ۽ مون کي نوڪريءَ مان ڪڍائي ڇڏيندا. مون کي بيروزگار ڪرائي بک ماري ڇڏيندا. سنڌ جا ملان رزاق کان اسان جي رزق جي ذميداري کسڻ جي چڪر ۾ آهن. اهڙين حالتن ۾ ماٺ چڱيءَ اٿئي، پيارا ڦندڻ.“ ● ■
1975
● انهن ڏينهن ۾ ليکڪ ساڄي ۽ کاٻي ڌر ۾ وراهيل هئا. ۡکاٻي ڌر وارن کي ڪميونسٽ ۽ ڪافر سمجهيو ويندو هو. مرحوم حيدربخش جتوئيءَ کي مئي پڄاڻا به کاٻي ڌر جو ليڊر لکيو ويندو هو.