مهاڳ : امر سنڌو
600 کان 400 قبل مسيح اڻڄاتل/نامعلوم شاعرن/ مفڪرن پاران لکيل اُپنيشد جي مٿين حوالي سان شاعريءَ جي مقصديت واري مُحرڪ کي سمجھائڻُ کان اڳُ ضروري ٿيندو ته هندستاني فلسفي جي ابتدا ۾ لفظ/باب ”اپنيشد“ جو ڇيد ڪندو هلجي.
اپُ = ويجھو، نذديڪ، قريب + ني = هيٺ + شد = ويهڻُ
فلسفي توڙي شعري ادبيات ۾ انُ جو مفهوم ويجھو ٿي هيٺ ويهڻُ، معنى گُروءَ جي قدمن ۾ نئوڙت سان ويهي وجود جي اَساسي ماهيت بابت ڳالهه ٻولهه ڪرڻ آهي. هندستاني فلسفي ۾ اپنيشد ڀلي ته کَڻي ”برهما“ (خالق) جي وجودي، ڪائناتي جوهر جي بحث تي مُشتمِل هُجي، پر شعري روايات ۾ مٿين استعاري جو استعمال دراصل اُن رستي ڏانهن نشاندهي آهي، جيڪو مشرقي شعري روايتَ کي معنى بخشي ٿو. اڄُ جڏهن معنويت ۽ مقصديت کان جماليات تائين جا سَڀئي ذِڪر ۽ بحثَ پُراڻا ٿي ادبي نصابيات توڙي مُباحثن مان خارج ٿي چُڪا آهن، اڄُ جڏهن Post modernism جي ليبل سان سُڃاڻپندڙ دؤر Deconstruction ني نظرئي وسيلي رُڳو ادب ئي نه پر ارسطو، هيگل کان وٺي مارڪسي فڪر تائين (جنهن جو بُنياد ئي اَساسَ جي ماهيت تي رکيل آهي) جي سَموري فلسفي جي روايتي ورثي جي فڪري بُنيادن جا تاڃا پيٽا اُڊيڙيندو، فڪر جي بُنيادي اُصولن کي تهس نهس ڪندو، فڪر جي سَموري تاريخي ارتقا کي تاراجُ ڪندو Mass media ذريعي Popular Culture نو نئون فيشَن ٿي اُڀريو آهي، تڏهن شعري روايت جي مقصديت کي معنى بخشيندڙ ’اُپنيشد‘ واري مٿئين
استعاري جي استعمالَ تي جنهن ۾ گُرُوءَ جي قُربَت ۾ نِوِڙجي اُن واٽ جي کوجَ جو بيانُ هُجي، جيڪا آڱُر جھلي موتَ ۽ فَنا ڏانهن ويندڙ غير حقيقي ڏَسائُن کان بچائيندي، ابديت جي روشن رستي ڏانهن وٺي هلڻ جي وِٿ ٿئي. ممڪن آهي ته شاعريءَ کي ان وِٿ سان ڏسڻ واري مُنهنجي نگاههَ ۽ پرکڻ واري پرچار تي اڄوڪو پڙهندڙ ناگواريت محسوس ڪري، پر منهنجي نظر ۾ ان سڄي بيان جو ذڪر ان ڪري به ضروري آهي ته شعري جوڙَجڪَ سان شاعر جو شَعوري ۽ جمالياتي ڳانڍاپو ۽ اُن جو سماجي ادراڪُ ئي شاعريءَ جي ڪارج جا معيارَ مقرر ڪري ٿو. گھڻو ئي مُلهائتو ۽لاڀائتو پر عالمي ادبَ ۾ پرکَ وارو اِهو ڳَرو پئمانو يا Frame of Analysis کڻي ادل سومري جي فَني ڳُٽڪي جي ماپ تور ڪري، وڍ ٽُڪ ڪري ڇيدُ ڪرڻ وارو اِهو ڏکيو ڪَمُ سنڌي نقاد ڏس Pass ڪندي، ادل سومري جي شاعري، جيڪا سماج جي نقاد طور نه پَر گُروءَ جي پيرن ۾ نئوڙت سان ويٺل، دل ديش جي ترجمانَ طور سامهون آئي آهي، اُن شاعري ۾ گھاڙيٽن، غزل جي گھاڙيٽي ۾ ماترائُن جي جاگرافي، وائيءَ جي ورد ۾ فَني باريڪ بينين تي جاگرافيائي حَدُن جا اثر جانچڻ وارو، وقت ۽ محنت طلب پوهيو ڪير به ڪري پر مُون لاءِ مُمڪن ناهي.
دل جي ويران دُنيا ۾ آباد سَوين بستيون، سندن ڌُوڙ ڌُوڙ مٽيءَ ۾ ڀَڀُوت ٿيل هزارين پيچرا ۽ اُنهن پيچرن تي روان دَوان زندگين جا ڪروڙين قافلا، جنهن ۾ راهزن ۽ رهبر به گڏُ، ته کاٽ هڻِي مَن اندرَ جو سُک چينُ چوري ڪندڙَ چور چَڪا ۽ دل لُٽيندڙ لُٽيرا به شامل، جن کي ڏسي ۽ پرکي ته ڪابه اکِ سگھي ٿي، پر دل جي انهن مامرن تي اڪيلائپ ۾ روئي به ڄاڻي، سا فقط شاعرَ جي اکِ ئي ٿي سَگھي ٿي. جي اڃان به اڳتي هلي اُها شاعري دل ڀڄائي، مَنُ آلو ڪري، شاعريءَ جي اهڙِي تاثير، ڪارساز زماني جي اُن اڪيلائپَ واري جَهانَ ۾، جِتي ماڻهو ماڻهوءَ کان ڇڳَل، دل دل کان ڊنَل ۽ اک اک کان ڇرڪيل هُجي، يَسوع جي مسيحائيءَ وانگي مُئَل مَنُ
جيئاريندي زندگيءَ کي جاوداني بخشيندي آهي. ادل سومري جي شاعري وکَ وکِ تي وکريلَ زندگيءَ جا سمُورا عڪس، ميڙيندي لفظن ۾ مڙهندي، شفافُ آئينو بڻجي سماج آڏو بيهي ٿي رهي. زندگيءَ جي مُختلف ڪيفيتُن جيان، موضوع سُخن جي گُوناگونين ۾ اهو مُمڪن ئي ناهي ته سندس شاعريءَ کي ڪنهن هڪَ موضوع جي هيڊنگ سان ڏسي سگھجي. سندس شاعريءَ ۾ سجايل سَوين ڪائناتُن جي سَون رنگن مان مون کي ڪو رنگُ اهڙو نٿو سُجھي، جنهن کي مان سندس شاعريءَ جي عنوان طور چونڊي سگھان. فنِ لطيف ۾ جيتوڻيڪ موزيق جو ڪمُ، جيڪومختلفُ شيشن ۽ آئينن جي ننڍن ننڍن ترتيبِيل ٽڪرن جي مدد سان ڪنهن ڊزائين کي ڀرڻ لاءِ ڪيو ويندو آهي. ادل سومري جي شاعريءَ لاءِ چَئي سگھجي ٿو ته، اُها موزيق جي ڪم جيان مختلف موضوعن جي جُڙت سان ترتيب ڏنل، اُها ڊزائين آهي، جنهن ۾ هر شيشي ۾ پنهنجو جُدا عڪس ته ضرور موجود آهي، پر گڏيل طور تي اُهي جيڪا تصوير ڪَشي ڪن ٿا، تن کي زندگيءَ جا رنگ چئي سگھجي ٿو. مثلاً سندس شاعريءَ ۾ سنڌ جي مختلف هنڌَن، مڪانن ۽ ماڳن لاءِ هڪ الڳ جاءِ آهي، ته سدا بهار گُلن جيان سدا بَهار رهندڙ شخصيتن لاءِ قُرب، عقيدتمندي جو خانو ئي جُدا آهي، سنڌُ جي ڪُکِ مان ڄَميل اهڙن شخصيتُن لاءِ ادل سومري جي شاعري فن جو Tribute پيش ڪندي لفظن جا گُلدستا کنيو بيٺي آهي. پوءِ اُهي ڪراڙ ڪنڌيءَ تي مٽيءَ سان سُتل ڀٽائي ۽ ايازُ هُجن، يا سنڌ جي سرحدن کان هميشه لاءِ جَلاوطن ٿي ويندڙ اُتم، مالهي يا هَري دلگير هُجن.
اَڃان سنڌ ڇالئه نهارين ٿي واٽون
هو مالهي، اُتم ۽ هري ڪونه ايندو.
*
مٽي موهن تنهنجي، ڇونه هِتي پهتي.
*
علي بابا ۽ ڪوٽڙي، ڌرتي جَمالو
*
ڀَٽي! تُنهنجا يارَ، ڪَڻو ڪَڻو ٿي ويا.
*
جيڪو آ تنوير لکيو، سو ٽانڊاڻي جي لاٽَ.
*
هڪڙو شيخُ ايازُ، سڏُڪا ساري سنڌُ جا.
*
ٽُٽل تسبيحَ جي داڻن جيان ڪڻو ڪڻو ٿي ويل، سنڌ جي انهن خوبصورت هيرن جون تصويرُون، ادل سومري جي شاعريءَ جي البم ۾ لفظن سان مَڙهيون پيون آهن. رُڳو ايترو ئي ڇو، ادل سومري جا ڪيترائي بيتَ اياز جي تخليقن جي عنوانن کي امر ڪيون بيٺا آهن. اهو سندس شاعريءَ جو پنهنجي دؤر جي سڀَ کان وڏي شاعر کي عظيم خراج آهي.
شاعر جي دِل رُڳو لوڪُ ئي نه پر اُهي ماڳ، مڪان به ساري ٿي، جيڪي سندس جيون سفر ۾ ڇانورا بڻجن ٿا، پوءِ اُهي ماڳ مڪان، لوڪ لاءِ مڙيئي شهر ئي هُجن، پر شاعر لاءِ اهي زندهه تمثيلون بڻجي پَون ٿا. ادل سومري جي شاعريءَ ۾ اهڙين تمثيلن جو جا بجا ذڪرُ موجود آهي.
سکر وانگي آهيان مان
تُون آن روهڙيءَ جان
وِچَ ۾ پُل آ پيارَ جي.
*
ماضيءَ جا ڪيئي
لَکيءَ دَرَ تي
گيتَ لکيل آهن.
*
نينهن جبل جي ڇانوَ ۾، ڪوئي يادِ پَيو.
*
سون ـ مياڻيءَ جهڙيون شامون، ڪنهن ٿي پَل ڳڻيا
*
پيرَ پهاڙي پيچرا، اکيُون ڄڻُ ته اروڙ.
تحرڪ زندگيءَ جي علامت، رڙ/دانهن دردَ جي احساسَ جو آوازُ، پر جڏهن ماٺ/سانت ئي ديش جو عنوانُ بڻيل هُجي، رُڳو جذبا ۽ احساس ئي نه پر ماحول به موت جيان ٺَري سردُ ٿي ويو هُجي، تڏهن شاعري زلفِ جانان جي پُرخم پيچن مان نڪري موت/ماٺِ جي علامتَ، ٺاريندڙ ٿڌِ جي خلاف مزاحمت جي ميدان ۾ ٽپي پرچار ڪري ٿي ته:
ٿڌ اڳيئي آهي شاعر گيتَ نه ٿڌڙا ڳاءِ
ٽانڊن جهڙا لفظ لکي تُون جذبن کي گرماءِ.
ٽانڊن جهڙا لفظ لکي ڪو مَچُ مَچائي، ٻارڻُ ٻاري. ادل سومري جي شاعريءَ ۾ تحرڪُ جي اُن محرڪِ جي ڪَمي جيتوڻيڪ محسوس ٿئي ٿي، پر آڌيءَ رات اونداهيءَ ۾ پرين جي ڪَنن ۾ ڪيل سَرٻاٽ ۽ سرگوشيون به ڪڏهن ڪڏهن سُتل ماحول جاڳائي ڪُهاڙيون اُڀيون
ڪري ٿيون ڇڏين. پيارَ واري ان سرگوشيءَ ۾ ادل سومرو توريل تڪيل آهي.
گُم ٿيڻ جو آهي خطرو اهڙي گھاٽي جھنگَ ۾
تُنهنجي وارن ۾ گھُمي پوءِ آڱريُون سوچڻ لڳيون.
*
رُڳو تُنهنجي خاطر تُنهنجي گھرَ جا ڀاتي
سَڀئي مُون سڏايا جنم ڏينهنَ تي.
*
وَري پارِ توکي ئي وڃڻو آ سُهڻي
هُو ميهارُ توڏي تَري ڪونه ايندو.
*
ڪينَ ٿي مونکان سگھيو ڪو فيصلو
ريلَ تُنهنجي شهرَ مان گُذري ويئي.
*
تُهمتُن کان ڇو لنوائين ٿو پَيو
پارسائي ڪين ٿي ايڏي ٺَهي.
*
شاعر عشق جي استعاري کي جيتوڻيڪ بغاوت بڻائي ڪين سگھيو، پر سندس شاعريءَ جي Out Line ئي پيار مان جُڙيل آهي.
مان ته تُنهنجي پيار ۾ ويڙهــيو پَيو آن.
ڄڻُ ته ڪنهن هُٻڪار ۾ ويڙهيو پيو آن.
*
پيارُ مُنهنجو جي نَديءَ جهڙو نه هو
ساٿُ تُنهنجو به پَکيءَ جهڙو نه هو.
*
پيارَ کان جي ڌارَ آهي شاعري
سا به ڪهڙي يارَ آهي شاعري.
*
مايا ڏي ســـنسارَ جو رستو
پنهنجو آهي پيارَ جو رستو.
*
ويهين صَدي، جنهن جي ڪُکِ ۾ ٻن وڏاندرين جنگين جي زخمن سان گڏوگڏُ سندس جسم تي جابجا نسلي، مَذهبي ۽ علاقائي جنگين جا چَهڪَ چمڪندڙَ هُئا، تنهن ايڪهين صَديءَ کي ورثي ۾ انهن اڻَ حل ٿيل جھيڙن/جنگين جي تاريخ سان گڏوگڏ مشينن جي انسانن تي فتح جو پئي پراڻو نه ٿيندڙ اُهو دُکُ پڻ ورثي ۾ منتقل ڪَيو، جنهن ٽِي.ايس ايليٽ کان The Wasteland لکرايو ته ڪافڪا کان The Castle ۽ ڪاميو کان Outsider. انساني قَدرُ وڃائجي وڃڻَ وارو نوحو ۽ فرد جي ازلي تنهائي وارو عذابُ، Automization واري ايڪهين صَديءَ جي فنڪار وٽ پڻُ جيئن جو تيئن منتقل ٿيو. Automization واري دؤر رُڳو ماڻهو ڪُهيندڙ هٿيارَ ۽ بم ۽ بارود ئي نه خلقيا، جن انساني وُجود کي پَئي ناسُ ڪيو، پر هُن E-media وَسيلي اهڙو رنگين شهر کَڻي گھرَ جي ڊرائينگ رُوم ۾ آباد ڪيو،
جو انساني سماج ۾ سماجي رشتن جي پُراڻي جوڙجَڪ جي سموري ترتيبَ ئي بدلجي وئي. ان سماج جي اُن بدليل سٽاءَ ۾ ’دولت‘ دنيا جي سڀَ کان مَٿاهين قدر طور پنهنجي سُڃاڻپَ ڪَرائي ۽ اُن سان گڏُ دوستي، فنُ، پيار، محبت وارا سمُورا قدر کوٽي سِڪي جيان بي مُلهيا ٿي ويا. انساني تاريخ جي ان الميي تي شاعر جي ماتم ڪَدي کان وڌ ڀَلا ٻي ڪهڙي جاءِ هوندي، جِتي نُوحه خواهي به ڪَجي ته فضا روڄُ راڙو نه، پر اُن ۾ انسان جي نَئين مستقبل جا خُواب پڻ هُجن ٿا.
ڪهڙي به عنوان سان لڳي، جنگ فقط ۽ فقط انسان ماسُ کائڻ ڄاڻيندي آهي. تازو دهشتگرديءَ خلاف جنگِ جي نعري هيٺِ جا دهشتگردي مچائي، انساني ماس جي قيمت تي پنهنجي ڪاروباري جنسَ کي مُلهائتو بنائڻ واري ڊرامي تان نقاب رهَڙي اُڇلائيندڙ شاعر کين پنهنجي نثري نظم ”اسان آسمان جو رنگ تبديل ڪرڻ ٿا چاهيون“ ۾ وڌيڪ وائکو ڪري، کين لفظن جي آئيني آڏو بيهاري ٿو ڇڏي.
کين سمجهايو ته
معتبر شخصيتن جا
پُتلا ساڙڻُ
۽ عظيم مُلڪن خلاف ڳالهائڻ
دهشتگردي آهي.
۽ اهڙي دهشتگرديءَ خلاف، جنگ جوٽيندڙن وَٽ مرندڙن لاءِ فقط اِهي دلاسا آهن ته،
هڪ ڏينهن مرڻو، سڀني کي آهي
پر اسان ڪوشش ڪنداسين ته
مرڻ وارن جو تعدادُ
روئڻ وارن کان وڌي نه وَڃي.
جيتوڻيڪ نثري نظم سنڌي شاعريءَ ۾ اڃان گھڻي مقبول صنفَ ٿي نه سگھي آهي، پر مون کي ادل سومري جي پابند شاعريءَ وانگر سندس نثري نظمن وارو ڀاڱو به سگھارو لڳو آهي. ”مائرون فقط روئڻ لاءَ هونديون آهن.“ سنڌ جي اُن جاگيردارانه ڪلچر، رتُ ۾ ڳاڙهن ڪُهاڙين، مرندڙ، ڦٿڪندڙ ۽ بي ڪَفنيون دفن ٿيندڙن جي وچ ۾ غيرتَ واري راند جو بَظاهر ريفري نظر ايندڙ، پر اصل ۾ آرگنائيزر ’سردار‘ جنهنجي بادشاهيءَ جو سِجُ شايد سنڌ تان ڪڏهن لٿو ئي ناهي، ان ڪردار جي مڪروهيت، جا جرڳن جي بازار ۾ اڃا وڌيڪ مڪروهه ۽ غليظ ٿي پَوي ٿي، ها، انهن سردارن جي واتَ ۾ ڌَپَ نه ٿيندي آهي ۽ نه ئي کين اوچا ڳاٽَ پسند آهن. ها، پَر اِهوو به طئي آهي ته جيستائين سردار لاءِ دارُ جُڙي راسِ نٿو ٿئي، تيسيتائين ڳوٺ جُون مائرون روئنديون ئي رهنديون. سندس نظم، ’نئون ناچُ‘ ان ئي منظر نامي جو هڪ ٻيو ايڪٽ ٿو لڳي، جنهن ۾ گدڙ خوف، ڊپ جي علامت بڻجي ظاهر ٿئي ٿو. نظم ’ورثو‘ ايڪٽ ٽيون، ساڳي سنڌُ ..... ساڳيو ئي ڊرامو. ’زينب مارڪيٽ ۾ رکيل گَجُ‘ سرمايه دار دُنيا جي نئين ناٽڪ، گلوبلائيزيشن جي ٻوٿَ تي هڪَ ڀرپُور چَماٽَ، جنهن ۾ پورهيت جي پورهئي کان ويڳاڻپ جي مُلهه تي ڪٿيل جنس، دُنيا جي مارڪيٽ ۾ گھڻي مَهانگي ۽ پورهيو گھڻو سستو آهي. انهن سڀني نثري نظمن ۾ ادل سومري جي سُڃاڻپ Soft لهجي واري Semi Romantic شاعر بجاءَ زماني جي نبض شناس جيان ٿئي ٿي، جيڪي فقط روڳ جو پَتو ڏيڻ ئي نٿا ڄاڻين پر اُن جي سببن کان پڻ
واقف آهن. عام، ڪڏهن ڪُهاڙو ڪڏهن ڪاتُ بڻجي؟ ان جا امڪانَ سندس نثري نظمن مان ضرور پَسي سگھجن ٿا.
ادبي سَماجي مــــيڙن ۾ هڪ ريت هلي آ هاڻِ
هرڪو ماڻهو پاڻ ڪري ٿو پنهنجي ئي واکاڻ.
*
علم وارن جي ادبي مـيڙن ۾
مسخرن جون صدارتُون آهن
*
توکي جو تـــمغو ملـــــيو سرڪار کان
سو ڪَوي! تُنهنجي خوديءَ جهڙو نه هو.
*
پٻن تي بيهي قداور بڻجَڻُ، مهمانِ خاص ۽ صدارتُن جا بيج پائي اسٽيج تي ڊگھيون ڪرسيون والارڻ لاِءِ ٺونٺيون هَڻي اڳتي نڪرڻ، چاپلوسيءَ جي هُنر ۾ معراجُ ماڻي سرڪاري تمغن جي وُصوليءَ واري وهنوار سان سجايل ادبي ماحول ۾، هن شاعر جي خود شُناسي ۽ خود اعتمادي واري گُڻ کي ساراهڻ ۾ ڪنجوسي ڇو ڪجي، جيڪو چَوي ٿو:
شعر برابر سِڪا ناهن پوءِ به آهيون ڌنوان
*
ڪَوتا جي ڳولا ۾ ٿياسين مُرڪ ـ نگر کان دُور
ڏات اسان تي ڇانوَ نه ڪَئي پَر نانوَ ٿيا مشهور.
*
سوچَ مُسافر وانگر پنهنجي ڪَوتا مارَڳ رُڃَ
ڪيڏا گيتَ رچيا سي پو ڀي آهــي اُهائي اُڃَ.
*
توڙي جو شاعر انهن سِٽُن ۾ ڪَسرِ نفسيءَ کان ڪَم ورتو آ، پَر پاڻَ پڏائڻ واري خوشفهميءَ جي ڀيٽ ۾ اِهي سِٽُون وري به معتبرائپَ رکن ٿيون.
صائب ... فارسي شعر جو ترجِمو آهي ته :
(صائبُ چوي ٿو ته: شعر جي حُسن کي ٻه شيون ڀڃي مَروڙي رکن ٿيون: هڪڙِ، ناشناس جي تعريفَ ۽ ٻي، سُخن شُناسَ جي خاموشي!)
مان نه سُخن شُناس شاعرن جي قطار ۾ بيٺل ۽ نه ئي دانشوري جي ريس جي شَريڪ. اهو مُهاڳُ لکڻ وارو ڪُڻو مُنهنجي نالي ڪيئن نڪتو سو ادل سومرو ئي ڄاڻي، ها پر هڪ پڙهندڙ جي حيثيت ۾ (پڙهندڙ، جيڪو ليکڪ وٽ عالمي ادب ۾ ڪنهن به وڏي نقاد کان وڌيڪ معتبرائپَ ماڻي ٿو) ادل سومري جي شاعريءَ جي پرکَ ڪندي، آخري لفظن طور اهو ضرورُ چوندس ته انساني جذبن جي آڌار تي، انساني زندگيءَ جي تصوير ڪَشيءَ جي بيانَ ۾ ادل سومري جي شاعري، ڪنهن ڳُوڙهي دانشورانه اظهار بجاءِ، سادو عوامي لهجو رکي ٿي، سُونهن جي رهبريءَ ۾ سندس ڪَوتا جو سفر، دانشورن جي ٽيبل تي بحث هيٺِ اچي نه اَچي، سنڌ جي ڳلين، گھِٽين مان گُذرندو هڪ عام ماڻهوءَ جي دل ۾ ديرو ڪرڻ جا سڀيئي سامانَ رکي ٿو ۽ جا شاعري ڪتابَن کان دلين تائين سفر ڪري ڄاڻي، اُن جو سرجيندڙ پوءِ
ڇونهَ چَوي ته:
فنڪار اسين آهيون
هُٻڪارَ اسين آهيون.
وايون، گيت، غزل هي آهن شاعري جا تحفا
[b]امر سنڌو
[/b]ڄامشورو، سنڌُ