سنڌ جا ادارا ۽ اديبن جو ڪردار ۽ محبتون
سنڌي ادب جو ڏات ڌڻي قلم ذريعي پنهنجي سڃاڻ رکي ٿو. هو قلم جو پورهيو گهٽ کائي ٿو ان کي ضرورت صرف ان ڳالهه جي هوندي آهي ته هو ڇا ٿو لکي، ڪنهن جي لاءِ ٿو لکي، ۽ ڪير آهي جيڪو پڙهي اُن کي مڃتا ٿو ڏئي.....اديب جي ڪمزوري اها آهي ته پڙهندڙ ان کي ڪيتري موٽ ڏين ٿا. هو پنهنجي پڙهندڙن تائين ڪيتريون سچيون حقيقتون پهچائي سگهي ٿو. اڄ جي هن تيز دنيا ۾ هر ڪا ڳالهه لکيل ڪتاب وانگر آهي، اُن ڪري ئي لکندڙ به رومال ۾ ويڙهي لکڻ بدران سڌي سنئين ڳالهه ڪري ٿو. هر لکندڙ جي راءِ ۽ سوچ پنهنجي هوندي آهي. اُن ڪري مان ۽ مون سان گڏ ٻين ڪيترن اديبن پنهنجي راين جو، نظرين جو کلي طور اظهار ڪيو آهي. هڪ اهڙي کليل اظهار ۽ راءِ جن جي حوالي سان ڪن پڙهندڙن مون تي تنقيد به ڪئي پر ٿوري ئي وقت ۾ حالتون اهڙيون ٿي ويون جو منهنجي ڪيل ڳالهين جي ثابتي ملي ۽ اهميت وڌي، اها راءِ اِها آهي ته......” جيئن ته هيءَ سڄي سنڌ سنڌين جي آهي ان ڪري سنڌ ۾ قائم ٿيل ادارا ۽ حڪومتون به اسان جون آهن”.....ان ڪري سنڌ جي مفاد ۾ ادارن ۽ حڪومتن سان تعاون ڪجي نوان ادارا ٺاهجن ۽ جيڪي ادارا صحيح ڪم نه ٿا ڪن ته بجاءِ انهن کي نندڻ ۽ بائيڪاٽ ڪرڻ جي انهن ۾ اندر گهڙي، انهن تي حق ڄمائي انهن جي اصلاح ڪجي. اسان وٽ جڏهن به اديب ادارن ۽ حڪومتن سان تعاون ڪندو آهي ته وٺ پڪڙ شروع ٿي ويندي آهي فلاڻو حڪومت جو چمچو آهي، فلاڻو ويڪاڻو آهي، ڌرتيءَ جو غدار آهي وغيره وغيره. بس اهڙي قسم جون سوچون ۽ عمل رکي اسان پاڻ کي تباهه ڪيو ۽ اسان جا ادارا به غلط قسم جي ماڻهن جي هٿن ۾ تباهه ۽ برباد ٿيندا رهيا. اسان جا اديب جيڪي تعاون نه ڪرڻ چاهيندا آهن. باقي انهن جو عمل اهو رهيو آهي ته رستن ۽ روڊن تي نعري بازي ڪجي، اخبارن ۾ مذمتي بيان ڪڍي هاءِ گهوڙا ڪجي، اهڙي اديبن جو ڪردار قابل مذمت آهي ڇو ته جڏهن اهي اديب پاڻ کي ادارن ۽ حڪومتن کان مٿانهون سمجهي تعاون نه ٿا ڪن ته پوءِ انهن کي تنقيد ڪرڻ جو حق به ڪونهي......مان ڪيترائي دفعا لکي چڪي آهيان ته اُن سان ڪوبه فرق نه ٿو پوي ته ڄام جي حڪومت آهي يا مظفر شاهه جي يا وري پيپلز پارٽيءَ جي. سنڌ جو گورنر جهانداد هجي يا جنرل رحيمداد، مزو ته تڏهن آهي جڏهن اهڙن ماڻهن وٽان پنهنجي قوم جي مفادن ۾ ڪو ڀلو ڪم ڪرائي وڃجي، ڇو ته حڪومتن ۾ ويٺل سربراهه پنهنجي کيسي مان ڪو احسان ڪو نه ٿا ڪن. انهن جو فرض آهي ته هو اسان جي حقن جي حفاظت ڪن ۽ اسان پاڻ حق رکي انهن کي پنهنجي حقن جو احساس ڏياريون. سائين منهنجا سنڌ ۾ قائم ٿيل ڪيترن ادارن جي تاريخ اوهان ياد ڪندو ته توهان حيران پريشان ٿي ويندا. اُهي ادارا ڪهڙن دورن ۾ ٺهيا؟ انهن ادارجي جي ٺاهڻ ۾ ڪهڙن ماڻهن ۽ حڪومتن توهان سان تعاون ڪيو هو سڀ ڪجهه ياد ڪري حيرت وچان اوهان کي ڏندين آڱريون اچي وينديون هڪ اديب کي لکڻ مهل وسيع نظر ۽ وڏي نظر رکي حقيقتون بيان ڪرڻ گهرجن. سنڌالاجي، سنڌي ادبي بورڊ، حيدرآباد جو پبلڪ اسڪول وغيره انهن ٺاهيندڙن ۾ ڪهڙيون حڪومتون ۽ ڪهڙا ماڻهو هئا اُها پراڻي ڳالهه کڻي ڇڏي به ڏجي. ڇو ته اُن دور ۾ قوم پرستي ۽ نفرت جو رجحان ايترو نه هو. پر موجوده ويجهڙائي وارين حالتن ۽ حڪومتن مان اسان کي ڇا مليو آهي. اهي تلخ حقيقتون سامهون رکبيون ته حيرت جي انتهانه رهندي......اها ڳالهه به ڪنهن کان لڪل نه آهي ته ضياءُ الحق جي ڏاڍ ۽ قهر جي زماني ۾ جڏهن سنڌين مٿان قيامت ٽٽل هئي ۽ سنڌين وڃي ڪنڊون وسايون هيون. اُن حڪومت وٽ وڃڻ ۽ ڳالهائڻ تمام خراب سمجهيو ويندو هو. اُن زماني ۾ ڇا ٿيو جو ڪراچي يونيورسٽي جي سنڌي شعبي طرفان ۽ ڪن اديبن طرفان اُن حڪومت کان اڳ جي حڪومت کان وٺي اها ڪوشش رهي ته ڪراچي يونيورسٽيءَ ۾ شاهه لطيف چيئر قائم ڪئي وڃي. ضياءُ الحق جي زماني کان اڳ جي حڪومتن اُن مطالبي ڏي ڪو به ڌيان ڪو نه ڏنو هو. اُن زماني ۾ هڪ تنظيم هوندي هئي “فڪر نظر” جي نالي سان اڄ به اها تنظيم موجود آهي ۽ هڪ رسالو “بيداري” به انهن طرفان نڪرندو آهي. ان تنظيم جي تعاون سان ڪجهه استادن ۽ اديبن جو وفد اُن وقت جي حڪومت سان مليو ۽ مطالبا پيش ڪيا. اُن ئي دور ۾ ڪراچي يونيورسٽي ۾ شاهه لطيف چيئر قائم ٿي ۽ اُن جو بجيٽ به مقرر ٿيو. هاڻ سائين اڃان به ويجهڙائي وارو دور ڄام صادق عليءَ جو دور. ڄام صادق عليءَ طبعيت جي لحاظ سان بادشاهه ماڻهو هو. دوستيون نڀائڻ جو ماهر هو ته دشمنن جا ترا ڪڍڻ ۾ به ڪين ڪيٻائيندو هو. ڄام دور نالي ماڻهو چوندا آهن ته جيڪو چيف منسٽر هائوس ويو سو هٿين خالي واپس نه آيو. ان ڄام صادق علي جي دور ۾ سنڌ لينگويج اٿارٽي قائم ٿي.......اها اسان سنڌين جي پنهنجي ڪوتاهي آهي ته اسان پنهنجي مفاد لاءِ پنهنجي قوم جي مفاد لاءِ اُن ماڻهوءَ مان فائدو ڇو نه ورتو؟ جڏهن ٻين قومن پاڻ کي ڀري ڇڏيو. ڀلا ڄام صادق علي پنهنجي هڙان وڙان ته ڪونه پئي ڏنو. اهو عوام جو پئسو، عوام جي حڪومت جو پئسو هو، ان تي اسان جو به ته حق هو...... جڏهن اسان پاڻ پنهنجا حق نه سڃاڻينداسين ته پوءِ ڪير اچي اسان کي، اسان جي گهر اچي درکڙڪائي ڏئي ويندو ڇا؟........اها اسان جي ڪوتاهي آ ته ان دور ۾ سنڌي ڪامورن ۽ سنڌي اديبن انفرادي فائدا حاصل ڪيا پر پنهنجي قوم ۽ ڌرتي لاءِ ڪنهن ڪجهه به نه ڪيو......
هڪ ٻي اهم ڳالهه ته حڪومتون اينديون وينديون رهنديون آهن هي سڀ حڪومتون ملڪ ۾ ٺهيل ادارن ۽ اتان جي ڪامورن جون محتاج هونديون آهن. جڏهن اهڙن اهم ادرن ۾ اسان جا ماڻهو نه هوندا ته پوءِ سنڌ جي مفاد جا ڪم ٿيڻ به ڏکيا ٿي پوندا. اُن ڪري ادارن ۾ پنهنجا پير ڄمائڻ تمام ضروري آهن. اسان وٽ ذهنيت اها آهي ته سنڌي اديب ڪنگلو آهي، بکيو آهي. بي روزگار آهي، ته سائين عظيم آهي. اگر اهو ئي اديب ڪامورو ٿي وڃي ۽ ڪنهن چڱي نوڪري تي پهچي ٿو وڃي ته معنيٰ اهو غدار ۽ مفاد پرست آهي. سائين منهنجا اسان اهو ڇو نه ٿا سوچيون ته سرڪاري نوڪريءَ جون هزار مجبوريون آهن. انهن مجبورين ۾ رهي هڪ باشعور سنڌي پنهنجي ماڻهن جي مفاد لاءِ ڪجهه نه ڪجهه ته ضرور ڪندو پر اسان وٽ ذهينت اها آهي ته ڪات ڪهڙا کنيون پيا هلون اديب ڪاموري ۽ ٻين سنڌي ڪامورن پٺيان جيڪي ڪرسين تي ويٺل ٻه چار ڄڻا آهن انهن جا به ترا ڪڍڻ ۾ پورا آهيون.
جيئن ته منهنجي ۽ ٻين ڪيترن جي اها سوچ آهي ته سنڌ جي ماڻهن جي مفاد ۾ ڪير گهرائي يا ڪنهن وٽ هلي وڃڻ ڪا خراب ڳالهه نه آهي. هاڻ مان سلسلو ڳنڍيان ٿي تازو ٿيندڙ حڪومت ۽ اديبن جي وچ ۾ ٿيندڙ ملاقات سان، هيءَ جيڪا تازو ويهن اديبن جي، وڏي وزير عبدالله شاهه سان ملاقات شيخ اياز جي سربراهيءَ ۾ ٿي آهي. هاڻ اُن تي ٿوري نظر وجهڻي آهي. جيئن ته موجوده حڪومت سنڌ کان وٺي مرڪز تائين عرف عام سنڌين جي حڪومت آهي ان ڪري اسان کي ان مان لک اميدون آهن. اهي اميدون رکڻ به گهرجن ڇو ته آخر هيءَ حڪومت سنڌين جي ووٽ جي طاقت تي قائم ٿي آهي. ان جي معنيٰ ته سنڌي عام ماڻهوءَ کان وٺي پڙهيل لکيل ۽ دانشورن اديبن هن حڪومت کي ووٽ ڏنو آهي.... سنڌي سڀ اخبارون بغير ڪنهن وڌاءُ جي اليڪشنن جي ڏينهن ۾ پيپلز پارٽيءَ جون ترجمان اخبارون ٿي پون ٿيون. اها ڳالهه فطري آهي ڇو ته هتان جو عوام جيڪو نظريو رکندو اها ئي اخباري ميڊيا جي پاليسي رهندي. ها باقي اها ڳالهه الڳ آهي ته وقت به وقت ملڪ جي حڪمرانن جي غلط روش تي تنقيد ڪرڻ ۽ سنڌ جي مفاد خلاف ڪم ڪرڻ کان روڪڻ ۽ اهڙن حالتن جا اگر نتيجا ظاهر ڪرڻ به ضروري آهي. ان ڪري اسان جا لکندڙ ۽ اديب بجاءِ ثنا خوانيءَ جي تنقيدي رويو به اختيار ڪندا آهن. اهو تنقيدي رويو اختيار ڪرڻ ڪا دشمني ڪونهي پر ڀلائي آهي. حقيقت ته اها آهي ته اسان وٽ جاگيرداري ۽ وڏيرڪي نظام جو ڪنٽرول اڃا نه ٽٽو آهي. ان ڪري اهي جاگيردار ۽ وڏيرا جيڪي اڃا گهڻو پڙهيل ۽ باشعور نه آهن. اُهي سرڪاري ڪامورن جا سلامي هوندا آهن. وقت به وقت پنهنجو مفاد حاصل ڪرڻ لاءِ سلاميون ڀري، ڪڪڙ، گيهه ۽ ان جون ڳوڻيون نه صرف وڏن ڪامورن پرتڪ جي صوبيدار کي به خوش رکڻ لاءِ ڏيندا آهن، پوءِ ٿيندو ڇا آهي؟ اُهي ئي جاگيردار ۽ وڏيرا پنهنجي تڪ مان اليڪشنون کٽي، وزارت جون سيٽون حاصل ڪري انهن سڀني ڪامورن جا وڏڙا صاحب ٿي پوندا آهن. اهي ڪامورا جن وٽ هو بغير ٽائيم جي ۽ هٿين خالي حاضري نه ڏيندا هئا اُهي ئي ڪامورا هاڻ انهن جا محتاج ۽حڪم جا بندا ٿي پوندا آهن...... ڪامورن جو حلقو پڙهيل لکيل هوندو آهي انهن ۾ ڪي اديب ۽ دانشور به هوندا آهن. هاڻ اسان جي معاشري جي هن ٻٽي نظرياتي ماحول ۾ اسان جو اديب ڪامورو ڪهڙي حال ۾ ڀوڳنائون ڀوڳي ٿو. ڪهڙين حالتن ۾ گذارو ڪري ٿو. آخر ان ڳالهه جو اهو حل به ته نه آهي ته نوڪريون ڇڏي رهيل ڪيل بادشاهي به ٻين جي حوالي ڪري ڇڏجي .....پنهنجا پير پختا ڪرڻ بجاءِ پٺ جي واٽ وٺجي.
هر چونڊجي آيل حڪومت اديبن ۽ دانشورن جي تعاون جي محتاج هوندي آهي. هاڻ تازو اديبن ۽ حڪومت جي وچ ۾ ٿيندڙ ملاقات ۾ ڇا رهيو ڇا واپريو ٿورو ان تي نظر رکڻي آهي. هيءَ ويهن ڄڻن جو ادبي وفد جيڪو ملاقات لاءِ ويو هو انهن ۾ ڪي اهڙا اديب به شامل هئا جن ادب ۾ هڪ سٽ به ناهي لکي...... رسالا ڪڍڻ، آرٽسٽ ٿيڻ الڳ ڳالهه آهي پنهنجي فيلڊ ۾ يقينن انهن جا وڏا نالا آهن پر جڏهن ادب ۽ اديبن جو حوالو ٿو ڏنو وڃي ته پوءِ ادب جي ڪسوٽيءَ تي پرکڻ ضروري ٿي ٿو پوي. فهميده مون کي فون تي ٻڌايو ته کيس دعوت ملي آهي ته اديبن ۽ ادبي مسئلن تي حڪومت سان ڳالهائڻو آهي. فهميده کي اها ڳالهه پريشان ڪري رهي هئي ته ڪير ڪير اديب وڃي رهيا آهن اهو معلوم هئڻ گهرجي ۽ ملاقات کان پهرين پاڻ ۾ گڏجي هڪ ايجنڊا تيار ڪري پوءِ ڳالهائجي. مان به فهميده کي چيو ته وڃجان ضروري پر اهو ضرور معلوم ڪجان ته هن ملاقات جو بندوبست ڪهڙن ماڻهن ڪيو آهي. ڇو ته ان سان وڏو فرق پوي ٿو. اسان جا ڪي همدرد اديبن کي اڳتي وڌائي پوءِ انهن جي حوالي سان ذاتي مفاد حاصل ڪندا آهن ۽ ذاتي دشمنيون نڀائيندا آهن.......ان ملاقات کان پوءِ منهنجي فهميده سان ڪيترا ڏينهن ڳالهه ٻولهه نه ٿي سگهي باقي اخبارن جي حوالي سان خبرون ملنديون رهيون....سائين منهنجا ڪن کي اعتراض آهي ته اديب ڇو ويا حڪومت وٽ، ڪن کي اهو فڪر آهي ته فلاڻن فلاڻن اديبن کي دعوت ڇو نه ڏني ويئي. حيدرآباد جي اخبارن جي پنهنجي هاءِ گهوڙا ته ڪراچيءَ جي اخبارن جي پنهنجي هاءِ گهوڙا، ڪن کي “ابڙا” گهڻا نظر آيا ته ڪن کي اهي ماڻهو نظر آيا جيڪي ايڏا وڏا اديب ته ناهن جن جي اهڙي اهم ملاقات ۾ چونڊ ڪئي وڃي پهرين ڏينهن جيڪا اخبار ۾ رپورٽنگ آئي تنهن ته ماڳهين ڇرڪائي ڇڏيو.
انهن خبرن جي حوالي سان جيڪا ڳالهه سڀ کان ڪمزور نظر آئي ته اديبن جو هوم ورڪ ۽ ٽيبل ورڪ بلڪل ٿيل ڪونه هو. فيڪٽس ۽ فگرس ڪنهن اديب وٽ ڪونه هئا.صرف ڳالهين هيون. توهان سوچيو ته سهي ته جڏهن اُت ادارن جي باري ۾ ڳالهائڻو هو ته باقاعدگي سان لکت ۾ انهن ادارن جي ڪمن ۽ عملن جي حوالي سان ڳالهيون لکي ثبوتن سان پيش ڪيون وڃن ها. هن ملاقات جي خبر انهن اديبن کي چار ڏينهن کن اڳ ئي هئي. ڪرڻ ائين کپي ها ته سنڌي ادبي سنگت، سنڌ گريجوئيٽس ۽ ٻين اديبن سان ملي سڀني جي راءِ وٺي هڪ ايجنڊا ٺاهي پوءِ ات وڃڻ کپي ها. لينگويج اٿارٽي، سنڌي ادبي بورڊ، سنڌالاجي، ڪلچر ڊپارٽمينٽ ۽ سنڌ يونيورسٽي اسان جا اهم ادارا آهن. سنڌ جي ادب ۽ ثقافت جي حوالي سان سنڌي ماڻهن جي جذباتي وابستگي آهي هنن ادارن سان. اسان جي ادب ۾ ڪي ماڻهو وڏا داناءُ هوندا آهن، پر ضروري ناهي ته اُنهن ۾ اها قابليت هجي ته هو ڪي ادارا هلائي سگهن. اهڙي طريقي سان وضاحت طلب ڪري اداري جي ڪارڪردگي جي باري ۾ وضاحت سان ٻڌائڻ ضروري هو. سنڌالاجي اسان جي سنڌ جي سونهن جو ڇٽ آهي. اُن کي ٺاهڻ، وڌائڻ، سينگارڻ ۾ هڪ شخص جو نالو وڌ ۾ وڌ ايندو. اهو آهي ڊاڪٽر غلام علي الانا جو مون کي ياد آهي ته ڊاڪٽر صاحب جي شروعاتي زماني کان وٺي جڏهن اسان اسڪول ڪاليج ۾ پڙهندا هئاسين سنڌ الاجي جو نالو ۽ ڪم اخبارن جي وسيلي پيا پڙهندا هئاسين. ان دور ۾ سنڌ جون ڪيتريون ئي ميونسپالٽيون، يونين ڪائونسلون ۽ سرندي وارا ماڻهو سنڌالاجيءَ کي امداد ڏيندا هئا، انهن امدادن جو ذڪر اخبارن ۾ به ايندو هو. اها الانا صاحب جي ئي خوبي هئي جنهن صرف گورنمينٽ جي پئسي تي نه ڀاڙيو پر ماڻهن ۾ وڃي انهن کان پئسا ۽ ڪتاب وٺي سنڌالاجيءَ کي ٺاهيو. ان زماني ۾ سنڌالاجي طرفان ڪتاب به ڇپجندا هئا. پوءِ ڇا ٿيو الانا صاحب جي وڃڻ کانپوءِ سنڌالاجي ۾ بجاءِ وڌيڪ ڪم ڪرڻ جي اُن ٺهيل ٺڪيل سنڌالاجي کي به اسان نه سنڀالي سگهياسين. حالتون اهي وڃي رهيون آهن جو سنڌلاجيءَ مان قيمتي ڪتاب ۽ قيمتي شيون چوري ٿي وڃي پرڏيهه پهتيون آهن. اهو ئي الانا صاحب هاڻ سنڌ يونيورسٽي جو وائيس چانسلر آهي. هاڻ جڏهن ڪو يونيورسٽي جو ماڻهو ملندو آهي ۽ يونيورسٽي جي بهتر معيار ۽ ڊسپلين جي ڳالهه ڪندو آهي ته سچ پڇو ته دل خوش ٿيندي آهي. مس مس وڃي سنڌ يونيورسٽي ۾ ساهه پيو آهي ته الانا صاحب کي هٽائڻ جون ڳالهيون ٿين پيون. سائين منهنجا مون کي پنهنجي سنڌي ماڻهن جي اها فطرت قطعي سمجهه ۾ نه ايندي آهي ته جيڪي ادارا صحيح ڪم ڪن پيا ته به انهن جي پٺيان ۽ جيڪي ادارا ڪم نه ٿا ڪن انهن جي به پويان. مطلب ته اختلاف ڪرڻ ضروري آهي. اگر ڪي چڱايون آهن ته به وڏي دل سان اُن کي قبول ڪرڻ گهرجي. حميد سنڌيءَ ته آخر وڃي خيرپور يونيورسٽي کي سنڀاليو آهي. جيڪي ادارا ڪن ماڻهن جي ڪري صحيح ڪم ڪن پيا انهن کي اتان هٽائڻ جي ڪهڙي ضرورت آهي..... سنڌي ادبي بورڊ اُن جا ته وڏا مسئلا آهن. ڇا لکي ڇا لکجي هڪ ڳالهه جيڪا مان ڪريان ٿي سا هڪ وڏو لطيفو به آهي (ته الميو به آهي)سائين منهنجا ادبي بورڊ کي جيڪي پئسا ملن ٿا سي سڀ اُتان جي اسٽاف جي پگهارن ۾ سڄي سال ۾ پورا ٿي وڃن ٿا. سوُ سوا سُو ماڻهو روزگار سان آهن بجيٽ ايتري ٿي ملي جو مس وڃي پگهارون ٿيون پوريون ٿين، يا وري اڙيو ٿڙيو ڪم ٿو ٿئي، باقي جيڪي وڏن ڪمن جون اميدون جيڪي ادبي بورڊ ۾ آهن سي ڪٿان پوريون ٿين؟ هن اداري جي بجيٽ وڌائي وڃي يا وري اداري جي اسٽاف کي گهٽايو وڃي. ڪي ته حل ڪي ته تجويزون پيش ڪيون وڃن ها. ها باقي ادبي بورڊ جيئن هلي پيو تيئن هلڻ ڏيوس، اکيون کڻي بند ڪري ڇڏيو. سائين ڳالهيون نڪرن پيون چيم ڪالهه فهميده کي ڏاڍي وڏي مائي ٿي ويئي آهين، ڪن کي ٿي نوڪرين ۾ آڻين ته ڪن کي ٿي نوڪرين مان ڪڍين، هاڻ سائين توهان جي حڪم سان حميد، الانا، شمشير وغيره وغيره سڀ ويندا ۽ امرجليل، مهتاب راشدي، حسين شاهه راشدي ۽ شوڪت شورو ايندا، هوءَ ويچاري پريشان اڃان وڌيڪ مان پئي پريشان ڪريانس. چيائين ته اُن ملاقات کان پوءِ جيڪا ڪاميٽي ٺهي آهي، نه ته اڃان ان جي ميٽنگ ٿي آهي نه وري ڪو بيان نڪتو آهي، هن جمعي تي شيخ اياز جي گهر ميٽنگ ٿيڻي آهي خبر نه آهي ڪير آهي جيڪو اهڙا بيان پيو ڪڍي. اصل مسئلو ته آهي امر جليل جو. امر جليل جيڪو سالن کان جلاوطن ٿيو اسلام آباد ۾ پيو جيون گهاري ان جي نانءُ خبر ڇپي آهي ته امر جليل ڪلچر ڊپارٽمينٽ جو سيڪريٽري ٿئي پيو ۽ ان جي ان سلسلي ۾ ٽي ڏينهن اڳ عبدالله شاهه سان ملاقات به ٿي چڪي آهي. اها ڳالهه ته صحيح آهي ته امر جليل گذريل ڪجهه ڏينهن ڪراچي ۾ هو پر ان جو ڪهڙو حال هو سو اچو ته مان ئي ٻڌايان.
خبر ڏيڻ واري کي ان ڳالهه جي داد ڏئي سگهجي ٿي ته ان کي اها خبر ته پئجي ويئي هئي ته امر جليل ڪراچي ۾ آهي سو خبر ٺاهڻ ۾ دير ئي ڪانه ڪيائين....هاڻ اچو ته مان اوهان کي صحيح خبر ٿي ٻڌايان، امر جليل ڪنهن ڪم سانگي ڪراچي آيل هو جڏهن واپس ويو پئي ته ايئرپورٽ تي دل جي تڪليف ٿي پيس ان کي ايمبولينس ۾ وجهي هت ڪارڊيو ويسڪيولر ۾ داخل ڪيو ويو، جت هو پورا ٽي ڏينهن داخل هو. جڏهن طبعيت ٿوري بهتر ٿيس ته دوستن ۽ مائٽن کيس جهاز ۾ چاڙهي اسلام آباد روانو ڪيو. اسلام آباد پهچڻ کانپوءِ ٻئي ڏينهن جڏهن اخبارون پڙهندي هن خبر تي نظر پيس ته اصل ڇرڪ نڪري ويس. وري دل کي هٿ ڏيئي ويهي رهيو. ڪيائين فون پنهنجي هڪ گهري دوست کي (ان ئي دوست مون کي اها ڳالهه ٻڌائي آهي) ته هي ڇا پيو ٿئي سڀاڻي واري اخبار ۾ ترديد ڇپرائي ڇڏ. دوست مشورو ڏنس ته سائين ڇو ٿا اهڙين ڳالهين کي اهميت ڏيو ترديد جي ڪهڙي ضرورت آهي.....هيءَ ڳالهه ٻڌڻ کانپوءِ مونکي دلي رنج ٿيو آهي. ڀلا اها ڪيتري نه اخلاق کان ڪريل حرڪت آهي ته توهان بغير ڪنهن جي پڇڻ جي راءِ وٺڻ جي اُن جو نالو استعمال ڪريو. هي سڀ لڪل دشمن جيڪي هڏ ڏوکي ٿين ٿا، انهن جو اهڙو عمل ڪيترو نه تڪليف ده آهي. اسان جو هيڏو مهان اديب ٽي ڏينهن بيمار اسپتال ۾ رهيو ته اخبار ۾ خبر ڪين ڇپي پر ان کي عهدي ڏيڻ واري خبر اخبار ۾ ڇپجي ويئي. ٽن ڏينهن جو انگ ته ساڳيو آهي. پر اهو جليل انهن ٽن ڏينهن ۾ اُن عبدالله شاهه سان نه پر الله ۽ فرشتن سان ڪچهريون پئي ڪيون، جن رحم ڪري اسان کي امر جليل موٽائي ڏنو. جيڪڏهن اسلام آباد ۾ اها خبر پڙهندي ڇرڪ ڀريندي جي دل ٽٽي پوي ها امر جليل جي. (الله نه ڪري) ته ڪٿان آڻيون ها اسان وسن جهڙي هن املهه ماڻڪ کي......
ڪلچر ڊپارٽمينٽ جي هڪ پروگرام ۾ مان بيٺي امر جليل سان ڳالهايو ته ممتاز مرزا مون کان ڪو سوال ڪيو ته مان چيومانس ته ادا توهان جي پروگرامن ۾ ايندي ئي ان ڪري آهيان جو امر جليل ايندو آهي. امر جليل سان ملاقات ٿي ويندي آهي. اها ڳالهه ٻڌي امر جليل ڏاڍي پيار سان منهن جي مٿي تي هٿ رکيو ۽ ٽهڪ ڏيئي کلي پيو، مون کي زندگيءَ جون سڀ راحتون، خوشيون ۽ محبتون ملي ويون. اڙي سائين منهنجا هي اهڙا وجود آهن جو دڳ وٺي اسان اڳتي وڌيا آهيون. انهن جي قدمن جا نشان اسان جي رهبري ٿا ڪن. خدا جي واسطي رحم ڪيو هنن ماڻهن تي هاڻ وڌيڪ مان ڇا لکان منهنجي هن طويل ڪالم کي ٿورو به هيئين سان ته هنڊاءِ پوءِ ڄڻ ته مون سڀ ڪجهه حاصل ڪري ورتو.
آچر 18 ڊسمبر 1993ع