شيخ اياز موهن جي دڙي جيان خاموش ٿي ويو
تون روز وڃين ٿو ملڪ اگهين
هن بند دري جي شيشي تان
پر گل گل جي ڪا گهوري ڏٺئي؟
هي گل گل ڪانهي اک آهي
جا بند دري جي شيشي مان ڏور ڏسي ٿي ڀونرن
هن بند دري جي شيشي مان هي گلدان پيو بي جان لڳي
تون کولي ڇڏ هي بند دري
ڇا هير لڳي پئي ماڪ ڀري (شيخ اياز)
اڄ موهن جي دڙي ۾ خاموشي ڦهليل آهي، چرندڙ پرندڙ شهر ائين ڏيک ڏئي رهيو آهي ڄڻ ته هت ڪو بني بشر ئي ڪونهي. هو ڏسو موهن جي دڙي جي ناچڻي ان پنهنجا گهنگهرو لاهي ڦٽا ڪيا آهن وڏي پوڄاري پنهنجي ويڙهيل ستارن واري اجرڪ لاهي ڇڏي آهي. اها عورت جنهن پنهنجي محنت ڪش ور کي زمينن تي ڪم ڪندي ڏٺو هو ۽ ان عورت زمين تي پکڙيل ساوڪ ۽ رنگ برنگي گلن جون ٻاريون ڏسي انهن رنگن کي ملائي پنهنجي ور لاءِ رلهي ٺاهي هئي. اڄ اها عورت ان رلهي کي ڦاڙي ٽڪرا ٽڪرا ڪري رهي آهي. ان عقلمند جنهن پنهنجي خيالن موجب آسمان مان تارا لاهي پنهنجي وني کي اجرڪ جي شڪل ۾ پهرايا هئا اڄ هو ڏک وچان آسمان ڏي ڪو نه نهاري رهيو آهي. اڄ موهن جي دڙي جي اوطاقن ۾ وڇايل چوپڙ رانديون. شطرنج جا مهر ائين ٿي پيا آهن سڀ ڪو اداسي وچان ڳل تي هٿ رکيو ويٺو آهي. ان اداسي جو سڄو تسلسل هڪ خبر پٺيان آهي جنهن سڄي سنڌ کي اداس ۽ ڏکايتو ڪري ڇڏيو آهي. هن مهل مون کي مهتاب راشدي ٻڌايو ته اڄ رات شيخ اياز گذاري ويو. سڄي جسم مان ٿڌا سيسراٽ نڪري ويا.
گذريل ڏينهن به ته اداسي ۾ گذريو هو درشهوار سيد جي خبر ٻڌي، اڄ هن ڌرتي تي هيڏو وڏو هاڃو موت برحق مرڻو آ اسان سڀني کي، هي جسماني موت جڏهن ايندو آهي ته هٿين خالي موٽي نه ويندو آهي. گهاءُ ڏيئي جدايون ڏيئي پيارن کي پيارن کان وڇوڙي هليو ويندو آهي. سڀ ڪنهن کي اها ئي وائي ۾ هوندي آهي.... فلاڻو مري ويو هيءَ دنيا ڇڏي ويو. فنا جي رستي جو مسافر بقا جي منزل تي پهچي ويو....موت اهڙي جدائي آهي جنهن ۾ مرڪندڙ مهڪندڙ چهرا جيون جي جدوجهد جا ارڏا ماڻهو اوچتو پئي اوچتو ماٺ ٿي ويندا آهن. انهن جي هيءُ خاموشي سندن وجود سان گڏ زمين جي تهن ۾ دٻجيو فنا ٿيو مٽي سان گڏ مٽي ٿي وڃي. ڪيڏا ارڏا جاه جلال وارا ۽ معصوم پيار کڻي جو اکيون ٻوٽين ته پوءِ پويان کڻي رڙيون واڪا ڪجن. چاهي لک حيلا وسيلا هلائجن. پر ماٺ جي رستي جا راهي نه اکيون کولي ڏسن ۽ نه وري چپ چورين، انسان جي بي وسي جي انتها آهي. ان ويل عقل سمجهه منطقون، فلسفه ڪجهه به ڪين ٿا ڪم اچن. اهڙي ئي واٽ تي هليو ويو آهي، منهنجو توهان جي سڄي سنڌ جو شيخ اياز، ٿوري دير اڳ خبر ملي اٿم ته شيخ اياز هاڻ اسان جي وچ ۾ نه رهيو آهي. زندگي جي چو واٽي تي موت سان وڙهندي خاموش ٿي ويو آهي. ماما جمال ابڙي سان هن مهل ڳالهايم ان ٻڌايو ته شيخ اياز چوندو هو ته مان جلدي ڪونه مرندس، موت جڏهن مون وٽ ايندو آهي ته ان کي دڙڪو ڏيئي موٽائي ڇڏيندو آهيان ڇو ته مون کي گهڻو ڪم ڪرڻو آهي. مون وٽ وڃڻ جي فرصت نه آهي. پر ڇا اڄ رات شيخ اياز کي موت وٽ وڃڻ جي فرصت ملي ويئي..؟
وجود جي جنگ سڀ کان وڏي خطرناڪ جنگ هوندي آهي. اها جنگ گهڻو ڪري ڏات جا ڌڻي ئي وڙهندا آهن ان ڪري ئي انهن جو وجود ڀرندو ۽ ساٿ ڇڏيندو ويندو آهي. هن جنگ ۾ وڙهندي وڙهندي آخرڪار وجود کي هٿيار ڦٽي ڪرڻا پوندا آهن. اڄ شيخ اياز نه ته موت کي دڙڪو ڏنو نه ڪاوڙ ڪئي. خاموشي سان ان سان گڏ هليو ويو. ياد اٿم اهو ڏينهن جڏهن شيخ اياز مون کي فون ڪري چيو ته طارق اشرف شيخ اياز نمبر پيو ڪڍي سلطانه تون به ڪجهه لکي ڏي. مان حيران ٿيندي چيو “سائين مان توهان تي ڪجهه لکان... اهو ڪيئن ممڪن آهي. جواب ۾ چيائين اهڙي ڪهڙي ڳالهه آهي سلطانه مان سمجهان ٿو ته تون ئي مون تي بهتر ۽ سٺو لکي سگهين ٿي.....مون کي لڳندو آهي ته تون کي تمام چڱي طرح پڙهيو آهي......طارق اشرف مون کي چوي ها ته شايد مان پنهنجي عقل سمجهه اهو ڪا ڪچي پڪي شي لکان وٺان ها. پر شيخ اياز پاڻ فون ڪري ڄڻ ته مون تي ظلم ڪري ڇڏيو هو. سندس چيل لفظ مون لاءِ ڄڻ ته ڊيل پروموشن هئا. طارق اشرف به مون کي تاڪيد ڪئي. هاڻ ته مون کي ڪجهه به سمجهه ۾ نه پئي آيو ته ڇا لکان. شيخ اياز وري هن ڪري چيو مان صفا شرمندي ٿي ويس چيم سائين مان اوهان تي ڪجهه به نه ٿي لکي سگهان، مون کي توهان معافي ڏيو. اڄ شيخ اياز جي مرتئي تي هي سڀ ڪجهه لکندي مون کي پنهنجي اوڻائي جو شدت سان احساس آهي. شيخ اياز جنهن اڌ صدي کان وڌيڪ ادب جي دنيا ۾ حڪمراني ڪئي. اڄ رات اسپتال جي ڪمري ۾ الائجي ڇا سوچيندو هليو ويو. ڪجهه ته لکڻ چاهيندو هوندو. ڇا سوچيندو هوندو؟ ڪاش شيخ اياز سڀ ڪجهه لکي ڇڏي ويو هجي جيڪو ان جي اندر ۾ هو. پنهنجو اندر کولي ڇڏي. هن ڌرتي واسين اڳيان جيڪي بيقدرا ۽ مئلن جي پٺيان ماتم ڪرڻ وارا آهن. شيخ اياز جو هڪ دور هو ان دور ۾ اسان جهڙن ننڍڙن اديبن ان جون تخليقون پڙهي جنم ورتو. سچ پڇو ته مان ادب ۾ جنم ئي شيخ اياز جا ڪتاب پڙهي ورتو آهي. هن مهمان انسان جي لکيل هڪ هڪ سٽ پنهنجي جاءِ تي هڪ جذبو ۽ پيغام رکي ٿي، سندس شروعاتي دور جذبن ۽ جولانن جو دور هو. جنهن ۾ مون جهڙا ڪيترائي اديب ان راهه جا راهي ٿي پيا. ڏکيو دور سنڌ ۾ جنهن ۾ پنهنجي وجود جي ختم ٿيڻ جو احساس هو. شيخ اياز وجوديت جو احساس ڏياريو. سندس لکيل گيت ۽ نظم ذهني انقلاب جو اوسر ٿي پيا. سنڌيت جو احساس وجود جو احساس، ڌرتي جو احساس، سنڌ جي رهندڙ انسانن ۽ جيتن جڻن وڻن ٽڻن کي به ٿي پيو، سنڌ جو اهو سڄو دور ويندي اڄ تائين سنڌ واسين سک جو ساهه نه کنيو. اوچتو ئي اوچتو شيخ اياز جون سوچون مٽجي ويون. ان اهڙي قسم جون ڳالهيون ڪيون جنهن مان معلوم پئي ٿيو ته پنهنجي سڄي ادبي جدوجهد تان شيخ اياز هٿ کڻي ويو آهي. چئني طرفن کان بيان بازي شروع ٿي ويئي ته اياز پنهنجي فلسفي کان ڦري ويو آهي. پنهنجي ڪيل شاعري تان هٿ کڻي ويو آهي.وغيره وغيره پنهنجا پيارا سنڌ واسيو الزام هڻن ته سولو آهي پر ٿورو پنهنجي دل تي هٿ رکو ته اسان سنڌ واسين جا جهڙا حال آهن جهڙا عمل آهن ان مان سواءِ نااميدين ۽ نراسائين کانسواءِ ڇا ملندو رهيو آهي.
اهڙي حالتن ۾ جڏهن هڪ ڏات جو ڌڻي جنهن پنهنجي قلم جي جنگ وڙهي هجي اهو هٿيار ڦٽا نه ڪندو ته باقي ڇا ڪندو ۽ شايد سنڌ جي تاريخ هر دور ۾ اهڙي بي وسي انڌيرن جو شڪار ٿي آهي. تڏهن ته شاهه ۽ سچل کان ويندي شيخ اياز تائين پنهنجي تخليق کي ساڙڻ وسارڻ ۽ بي عمل چوڻ ڪا وڏي ڳالهه نه رهي آهي مان الائجي ڇا لکي رهي آهيان ۽ خبر نه آهي ڇا لکڻ چاهيان ٿي. سڀ اختلافي ڳالهيون ڇڏي هن دور ۾ منٽ منٽ ۾ مليل نراسايون ڇڏي اڄ مان ان مهان انسان لاءِ سوچي رهي آهيان جيڪو هن صدي جو سنڌي ادب جو سڀ کان مهان اديب ۽ ويڙهاڪ رهيو آهي، جيڪو نراسائي وچان پنهنجي تخليق پنهنجي سوچن پنهنجي شاهڪارن تان هٿ کڻي رهيو آهي جنهن کي موٽ ۾ سنڌ جي آزادي، سنڌ جي خوشحالي سنڌ ڌرتي ان امن امان ۽ سڪون جي ڪاراه نظر نه آئي اڄ اهو انسان پنهنجا خواب پنهنجا خيال اميدون آسرا کڻي هليو ويو آهي. اسان هاڻ پٺيان روئنداسين واڪا ڪنداسين اخبارن ۾ بيان بازي ڪنداسين پر عملن ان خواب جي تعمبير تي پهچڻ جي ڪوشش نه ڪنداسين جيڪو شيخ اياز ڏسي ويو آهي ۽ ٻيا ڪيترا اديب ۽ شاعر ڏسن پيا.
اڱارو 30 ڊسمبر 1998ع