مزاحمتي جنگ ۽ سنڌي اديب جو ڪردار
هر حڪومت چاهي ان جا حڪمران به هجن اهي اديبن، دانشورن ۽ صحافين جو تعاون چاهيندا آهن. هي سڀ جيڪي قلم جي حرمت جا محافظ آهن انهن مان ڪي اڏول به آهن ته ڪي وڪاميل ۽ بي ضمير به آهن. پر اهو چوڻ ۾ ڪو حرج ڪونهي ته سنڌي اديبن ۾ وڪامجي ويل بي حس ضميرن جو تعداد هروڀرو گهڻو ڪونهي. جڏهن به ڪو ڏکيو وقت ايندو آهي ته عوام جون نگاهون اديبن ڏانهن کڄيل هونديون آهن جڏهن ملڪ جو ٻيڙو ٻوڙي ڇڏيندا آهن ملڪ جا سياست دان، جاگيردار ۽ وڏيرا ته عوام اهو چاهيندو آهي ته اهو ٻڏل ٻيڙو سنڌي اديب تاري پار اڪاريندا. اهڙين حالتن ۾ سنڌي اديب جو ڪردار تمام نازڪ هوندو آهي. سنڌي اديب جون سوچون، لکڻيون ۽ عمل اهڙي دور ۾ قابل تعريف به هوندا آهن ته قابل تنقيد به هوندا آهن مان سمجهان ٿي ته سنڌي اديب خوش قسمت آهي. جو هو عوام جي دلين ۾ رهي ٿو، عوام جي نظرن ۾ رهي ٿو ۽ عوام جي جذباتي وابستگي به هوندي آهي اديبن سان، اڄڪلهه شعور گهڻو اچي ويو آهي. ڪيڏو به وڏو اديب هجي ان ڪيتريون ئي جذباتي ۽ انقلابي ڳالهيون ڪيون هجن ان جو ادب ۾ ڪيڏو وڏو مقام هجي پر ان جي ٿوري به ڪوتاهي اڄ ڪلهه نظر انداز نه ٿي ڪئي وڃي. اهڙي طريقي سان هي سڀ ادبي ۽ ثقافتي ادارا جيڪي وجود ۾ آهن انهن سان به اوتري ئي محبت ۽ وابستگي هوندي آهي عام ماڻهن جي. هي ادبي ۽ ثقافتي ادارا سياسي ادارانه آهن جهڙي طرح حڪومتون مٽجنديون آهن ته سڄي ملڪ ۾ ٻائيتال مچي ويندو آهي، ڌوم ڌڙاڪ وڏي پئماني تي آفيسرن جي مٽ سٽ ٿيندي رهندي آهي. هر ڪو وزير هرڪو سيڪريٽري پنهنجي پسند جا آفيسر رکڻ چاهيندو آهي. اها تبديلي حڪومتي ادارن جا سربراهه ۽ ٻيا ملازم پنهنجي ادبي پورهئي ۽ ڄاڻ تي اهي عهدا حاصل ڪندا آهن. اهو به ضروري نه آهي ته هر ڪو وڏو اديب ۽ دانشور ادارن جو سٺو سربراهه ثابت ٿي سگهي ٿو.
اهڙن سببن جي ڪري اها ڳالهه واضح آهي ته اسان جا ڪيترائي وڏا اديب، سٺا ايڊمنسٽريٽر ثابت نه ٿيا آهن. شيخ اياز اسان جو وڏو شاعر آهي پر سندس سنڌ يونيورسٽي جي وائيس چانسلر ٿيڻ وارو دور اڃا به ڪنهن کان ڪونه وسريو آهي. ڊاڪٽر نبي بخش خان وڏو دانشور آهي. ان جي ادبي پورهئي ۽ ڪاوشن سنڌي ادب کي مالامال ڪيو آهي. پر سنڌي لينگويج اٿارٽي ۾ اچڻ کانپوءِ ان اهو ڪجهه نه ڪيو جيڪو کيس ڪرڻ کپندو هو. مٿان وري جڏهن تعليم واري وزارت حاصل ڪيائين ته اڃا وڌيڪ تنقيد جو نشانو بڻيو. ان ڳالهه کان انڪار نه ٿو ڪري سگهجي ته اديب جو مقام تمام مٿانهون آهي. ان جون ادب ۾ ڪيل خدمتون قابل تعريف هونديون آهن پر سندن قول ۽ فعل جو تضاد ماڻهن جي دلين ۾ گهاءُ وجهي ڇڏيندو آهي. ڪي ماڻهو ائين به چوندا آهن ته جنهن وڏي اديب جو اميج خراب ڪرڻو هجي، ان جو ٻيڙو ٻوڙڻو هجي ان کي ڪنهن ادبي ۽ ثقافتي اداري جو سربراهه ٺاهيو وڃي. بهرحال انهن ادارن کي اديبن ۽ سجاڳ ماڻهن کي ئي هلائڻو آهي. اسان وٽ سنڌي اديبن ۾ به گروهه بندي ۽ نظرياتي اختلاف به گهڻا آهن. مذهبي عالمن ۽ دانشورن جو اثر به گهڻو آهي. سڀ ڪجهه هوندي به سڀ اديب ان ڳالهه تي متفق آهن ته هي سڀ ادبي ۽ ثقافتي ادارا سنڌين جا آهن ان ڪري انهن ادارن ۾ اهڙا ماڻهو اچن جيڪي اختلاقي مسئلن جو شڪار نه هجن ۽ سڀني جا قابل قبول هجن اهڙن اديبن کي مڪمل اختيار ۽ آزادي هجي. اهڙن ادارن ۾ ڪم ڪرڻ جو هڪ وڏو مسئلو اهو به آهي ته هو سڀ ادارا ٺهي ته وڃن ٿا پر حڪومت طرفان انهن کي بجٽ گهڻو نه ٿو ملي ان ڪري به اهي ادارا صحيح طريقي سان ڪم نه ٿا ڪن. ماڻهن جون اميدون ۽ سوچون تمام وڏيون آهن انهن ادارن ۾. ان ڪري جڏهن صحيحي نموني ۾ ڪم نه ٿو ٿئي ته هو دل برداشت ٿي وڃن ٿا ۽ تنقيدي رويو اختيار ڪن ٿا.
هڪ اهم ڳالهه جنهن تي سڀ اديب متفق آهن ته سنڌي اديبن جي هڪ ڪميٽي ٺاهي وڃي جن ۾ اسان جا وڏا اديب ۽ نوجوان شامل هجن ۽ اها ئي ڪميٽي اديبن جي حوالي سان هر مسئلي کي حل ڪرڻ جي جوابدار هجي. ان سلسلي ۾ ڪافي ڪجهه لکيو ۽ ڳالهايو ويو آهي پر اڃا تائين عملي پيش رفت نه ٿي سگهي آهي. اهي اسان اديبن جون ڪوتاهيون ۽ غلطيون آهن جو هڪ هنڌ گڏ ٿي نه سگهيا آهيون تازو عبدالله شاهه سان اديبن جي ملاقات کانپوءِ به هڪ ڪاميٽي ٺهي هئي ٿورو گهڻو دل کي آسرو ٿي پيو هو ته شايد هن ڪميٽي ٺهڻ سبب حڪومت ۽ اديبن جي وچ ۾ جيڪو تعلق قائم ٿيو آهي ان سان ڪجهه مسئلا حل ٿي سگهن. پر خبر ناهي ان ڪميٽي جو ڇا حشر ٿيو؟ حڪومتي ادارن کي ان ڳالهه جو خاص خيال رکڻ گهرجي ته ثقافتي ۽ ادبي ادارن جي باري ۾ هو سياسي فيصلا ڪري پنهنجن خاص ماڻهن کي ٿاڦڻ کان پرهيز ڪن، خاص طرح جڏهن ڪنهن اداري ۾ سربراهه مقرر ڪيو ٿو وڃي ته وڏن اديبن کان مختلف ادبي ادارن کان راءِ وٺڻ تمام ضروري هوندي آهي. اسان وٽ ادبي ۽ ثقافتي ادارا مختلف نوعيت جا آهن جيئن ته ادبي بورڊ ان ۾ اهو اديب هجي جيڪو نه صرف اديب هجي پر گڏوگڏ سٺو ايڊمنسٽريٽر به هجي سنڌ ٽيڪسٽ بوڪ بورڊ جو سربراهه اديب نه به هجي ته به تعليمي ماهر ضرور هجي. سنڌالاجي جي لاءِ اهو اديب هجي جيڪو سنڌ جي ثقافتي ۽ عملي ڄاڻ ۾ ڀڙ هجي. لئنگويج اٿارٽي لاءِ ته اهو اديب موزون ٿي سگهي ٿو جنهن کي ٻولي جي لسانيات جي باري ۾ اٿارٽي هجي، هو ٻولي جي باري ۾ ڄاڻ رکندو هجي. هاڻ توهان پاڻ پنهنجي دل تي هٿ رکي وڏي نظر سان فيصلو ڪيو ته اسان جي ادارن ۾ ڪيتري حد تائين صحيح ماڻهو آهن.......؟
صرف ڪرسي حاصل ڪرڻ ۽ ادارن جو سربراهه ٿي ويهڻ مسئلي جو حل نه آهي........اها حقيقت به آهي ته اسان جا وڏا اديب جيڪي قابل ۽ لائق آهن ڌرتي جي ماڻهن سان انهن جي سچي محبت آهي هو سڀ پاڻ ارپڻ واري جذبي تحت ڪم ڪري سگهن ٿا. پر موجوده حالتن کان دل برداشت ٿي پنهنجا پلئه ڇنڊي پري ٿي بيٺا آهن. ممڪن آهي ته هو پنهنجي جاءِ تي صحيح به هجن پر جڏهن حالتون بگڙجن ٿيون ادارا تباهه ٿا ٿين ته پوءِ اهڙا سچا ماڻهو اڳتي وڌي نه ايندا، نه ڪير هوندو جو هن ٻڏل ٻيڙي کي تاريندو آخر هي سڀ ماڻهو اڳتي وڌي نه ايندا ته پوءِ مسئلا ڪيئن حل ٿيندا؟ ماحول ڪيئن سڌرندو؟ مون کي ذاتي طور خبر آهي ته هنن ماڻهن کان راءِ ورتي ويندي آهي. اڳتي وڌي اچڻ لاءِ انهن کي چيو ويندو آهي پر هو ناڪار ڪندا آهن... پوءِ جڏهن مون جهڙا چريا ماڻهو جذباتي ۾ اچي حڪومت جي ماڻهن سان بحث ڪندا آهن ته فلاڻو ڪي فلاڻو ان ڪرسي لائق نه آهي ته پوءِ اهي ڪامورا مون کان سوال ڪندا آهن ته توهان ٻڌايو ته توهان وٽ ڪهڙو نعم البدل آهي ته مان ٻه چار نالا رواني سان کڻي ويندي آهيان ته مون کي ٻڌايو ويندو آهي ته اهي سڀ ناڪار ڪيو ويٺا آهن. جڏهن اهڙا ڀلا ماڻهو ناڪار ڪندا آهن پوءِ ٿيندي آهي قرعه اندازي. توهان ته ڄاڻو ته قرعه اندازي آهي نصيبن جو کيڏ ان ۾ سون به هوندو آهي ته ڪچ به هوندو آهي پر هاءِ ڙي قسمت اسان جي ادارن جي سون رهجي وڃي ڪچ مٿي چڙهيو اچي.....!!
هاڻ ڳالهه کي مختصر ڪري وري به هٿ ادب جا ٻڌي سنڌي اديبن کي عرض ڪرڻو آهي ته انهن کي هڪ اديبن جي نمائده ڪاميٽي ٺاهڻ کپي ان ڪميٽي کي جوابدار ٺاهيو وڃي ته هو اديبن جي مسئلن ۽ هنن ثقافتي ۽ ادبي ادارن جي مسئلن تي حڪومت سان توڙي ٻين حڪومتي ادارن سان لهه وچڙ ۾ اچي. حڪومت کي به اها ڄاڻ هجي ته هو اديبن جي راءِ کان بغير جيڪو به قدم کڻندي سو قابل قبول نه هوندو. شاهه لطيف به ته چيو آهي
پاڻهي ايندم هوت، پر آءُ ڪجهه اڳ ڀري ٽيان
اهو ئي شاهه لطيف وارو هوت پنهل اسانکي يقينن ملندو پر جيستائين اسان پاڻ ۾ گڏ نه ٿينداسين متحد نه ٿينداسين، گڏ قدم نه کڻنداسين، نه ته پوءِ اهڙو ئي حال رهندو جو سنڌ جو، اسان جي مستقبل جو فيصلو رڳو قوعه اندازي تي پيو ٿيندو سون جهڙا ماڻهو انڪار پيا ڪندا ۽ ڪَچ اسان جي ڳچي جو هار ٿي پوندو.... سوچيو ته سهي ڪوته فيصلو ڪريو ته آخر ڪيستائين ائين ٿيندو رهندو....؟
آچر 13 مارچ 1994ع