جن وٽ جُهڳي به ڪانه هئي، انهن ڪليم ۾ محل حاصل ڪيا
اهڙيون ڪيتريون ڳالهيون اسان روز ٻڌون ۽ پڙهون پيا. هيءَ جيڪا سنڌ آهي نه ڪينجهر کان ڪياماڙي تائين ان تي سدائين ڳجهن جا لامارا آهن، آهي جو سڻڀو علائقو، امن پسند ۽ محبت ڪرڻ وارن جو مسڪن.....سنڌ ۽ سنڌي لازم ۽ ملزوم آهن ڪيتريون ئي ظالم ۽ قهار قومون ۽ گروهه هت آيا، ڪيترائي پرڏيهي واپار سانگي يا وري مذهبي پرچارن لاءِ هت آيا ته اهي سڀ هتي جا ئي ٿي ويا. لڳي ٿو سنڌ جي ڌرتيءَ انهن ماڻهن کي پنهنجي جيءَ ۾ جايون ڏنيون جيڪي هت اچي هن ڌرتي واسين جهڙا ٿي ويا. الائجي ڪيترين ولايتن جا ماڻهو الائجي ته ڪهڙيون ذاتيون سڀ هت جذب ٿي ويون، نالو رهيو ته صرف سنڌ ۽ سنڌين جو. هيءُ سنڌ ملڪ پنهنجي مخصوص شناخت رکندي مختلف دورن مان گذرندي اڄ پاڪستان جي چئن صوبن مان هڪ صوبو آهي. هتان جي ٻولي، هتان جي تهذيب تمدن ٻين صوبن جي مقابلي ۾ ترقي يافته ۽ مضبوط آهي. جڏهن اهو زمانو به آيو ته “فارسي گهوڙي چاڙهسي” ته به سنڌي ٻوليءَ کي ڪير ختم ڪري نه سگهيو. ان کانپوءِ انگريزن جو دور ته سنڌي ٻولي ۽ ادب جو سونهري دور رهيو آهي. انگريز فراخ دل هئا. انهن پنهنجي ٻوليءَ کي هت ضرور رائج ڪيو پر سنڌي ٻوليءَ جي اهميت کي ڪين گهٽايو. انهن سنڌي ٻوليءَ جي الف ب ٺاهي، سنڌي ادب کي ميڙي چونڊي تحقيقون ڪرائي ادبي حيثيت ۾ شاهوڪار ڪري ڇڏيو..........
ٿيندو به ائين آهي، ڪا به قوم يا گروهه ٻي ٻولي ۽ ادب سان نفرت نه ٿو ڪري سگهي. جيتريون گهڻيون ٻوليون سکجن ۽ ڳالهائجن اهو ته پاڻ چڱو آهي. پاڪستان جي تاريخ ۾ پهريون دفعو هن دنيا جي تختي تي سڀ ڪم اونڌا ٿيا آهن. انهن غلط فيصلن جا نتيجا هاڻ هتان جا سڀ رهواسي ڀوڳين پيا. سڀ کان پهريون غلط فيصلو اهو ٿيو ته هڪ ننڍڙو گروهه جنهن کي پنهنجي ڌرتيءَ تان انهن جي غلط اعمالن جي ڪري لوڌيو ويو هو، انهن کي صرف سنڌ ۾ پناهه ڏني ويئي. ٿيڻ ته ائين کپي ها ته انهن کي پاڪستان جي سڀني علائقن ۾ ورهايو وڃي ها. پر ٻين صوبن انهن کي پاڻ وٽ گهڙڻ ئي ڪونه ڏنو ۽ هو لوڌجي ڌڪجي اچي سنڌ ۾ رهيا.......ٻيو ڪاپاري ڌڪ اهو لڳو جو هن اقليتي گروهه جي زبان کي هتان جي قومي زبان قرار ڏنو ويو. ان فيصلي جو اثر اهو ٿيو جو هاڻ ائين ٿو لڳي ته اردو زبان الله جي زبان آهي ان ڪري ٻين زبانن وارا اگر پنهنجي زبان جي تحفظ لاءِ ڪجهه چون ٿا ته اصل ڪات ڪهاڙا کڄي ٿا وڃن، ڪفر ۽ غداري جا القاب ملڻ شروع ٿي ٿا وڃن. اردو زبان جي قومي زبان ٿيڻ سان ٻيون زبانون هت ختم ٿي وڃڻ کپڻ ڇو ته پاڪستان اسلام لاءِ نه پر هڪ اقليتي گروهه ۽ ان جي زبان لاءِ ٺهيو هو. ڪيتري نه اها غلط ڳالهه آهي حالانڪ پاڪستان جي آئين ۽ قانون ۾ ڪابه اهڙي ڳالهه لکيل نه آهي. اسان جو ملڪ پاڪستان ڪو ائين هڪ منٽ ۾ ڪونه ٺهيو آهي. ان جي ٺهڻ ۾ نه صرف وقت لڳو آهي پر قاعدن قانونن جي پوئواري به ٿي آهي. هت سنڌ اسيمبلي 1937ع ۾ سڀ کان پهريائين پاڪستان ٺاهڻ جي قرارداد منظور ٿي. ان کان پوءِ لاهور ۾ 23 مارچ 1940ع تي پاڪستان جي قرارداد منظور ٿي. قائداعظم سنڌ جو رهواسي جنهن هيءَ آزاديءَ جي تحريڪ ڀرپور نموني ۾ هلائي ۽ آزادي ڏياري. علامه اقبال پنجاب جي علائقي سيالڪوٽ جو رهواسي جنهن پاڪستان جو تصور ڏنو......مسلم ليگ جو بنياد رکڻ وارو نواب سليم الله بنگال جو رهواسي هو. جڏهن اهو سڀ ڪجهه پاڪستان ٺهڻ لاءِ ڪيو پئي ويو ان وقت هندستان جا رهواسي هندو توڙي مسلمان ڪانگريس جي جهوليءَ ۾ پيا هئا ۽ اکنڊ ڀارت جا نعرا هڻي رهيا هئا. انهن جو مفاد ۽ تحريڪ گڏيل هئي اهي صرف انگريزن کي هندستان مان ڪڍڻ تي متفق هئا....... جڏهن پاڪستان ٺهڻ جو اعلان ٿيو ته نه رڳو سنڌ اسيمبلي پر پنجاب، سرحد ۽ بلوچستان جون اسيمبليون رضاڪارانه طور قراردادون پاس ڪري هن ملڪ پاڪستان ۾ گڏجڻ لاءِ متفق ٿيون هيون. قبائلي علائقن جي جرگن ويهي ڪري فيصلا ڪيا ته مسلمانن جو ملڪ ٺهڻ گهرجي ۽ ان ۾ گڏجي رهڻ گهرجي. هي پاڪستان قائدي قانون جي پوئواريءَ کان پوءِ ٺهي وجود ۾ آيو.
جيڪڏهن ان وقت جون اسيمبليون ۽ جرگا متفق ٿي پاڪستان ۾ شامل نه ٿين ها ته ڇا پاڪستان ٺهي وڃي ها.....؟ دنيا جون حالتون پيون مٽجنديون آهن. اڄ جيڪڏهن حالتون ناسازگار ٿي پيون آهن ۽ هي چار صوبا جن کي پاڪستان چيو ٿو وڃي اگر هي پاڻ ۾ گڏجي رهي نه ٿا سگهن ته هو آئين ۾ ترميم ڪري ان فيصلي کي بدلي به سگهن ٿا. جيڪو فيصلو پاڪستان ٺهڻ جو محرڪ ٿيو هو. رضاڪارانه طور هي چار صوبا پاڻ ۾ گڏيا هئا ۽ هاڻ هو آئين جو حق استعمال ڪري الڳ به ٿي سگهن ٿا. اها ته ٿي پاڪستان جي ٺهڻ وقت قاعدي قانون جي ڳالهه خدا نه ڪري جو ڪڏهن اهڙو وقت اچي جو اهڙيون حالتون پيدا ٿين. خدا کڻي نه به چاهي پر اسان بندن جا افعال به نه چڱا هجن. هاڻ هت هڪ نفسياتي جنگ پئي هلي. پاڪستان جي چئني صوبن جي رهواسين جي قربانين کي وساري ان ڳالهه تي زور ڏنو ٿو وڃي ته پاڪستان ٺاهڻ وارا اهي هندستاني مسلمان هئا. ات انهن هندستان ۾ ويهي ڪري پاڪستان زنده آباد جا نعرا لڳايا هئا. انهن نعرن جي اثر جي ڪري پاڪستان ٺهي ويو، ٺهڻ ته معمولي ڳالهه آهي لڳي ائين ٿو ته جهڙي طرح الله سائين ڪُن فيڪون چئي هيءَ دنيا خلقي هئي اهڙي طرح هندستان جي رهواسين جڏهن پاڪستان زندهه آباد جا نعرا لڳايا هئا ته پوءِ زمين ڦاٽي پئي ۽ ڌماڪي سان هي پاڪستان ٺهي ويو. لڳي ائين ٿو 1947ع کان اڳ هت ڪجهه به ڪين هو. پاڻي برپٽ ۽ ويرانيون هيون ۽ پاڪستان زندهه آباد جي نعري لڳائڻ سان هن زمين مان گڙ گڙ جا آواز ڪڍندي سڄو پاڪستان ان مان نڪري ٻاهر ٿيو. سائين حقيقتن کان انحرافي ان حد تائين ڪئي ويئي جو قائداعظم جو چوڻ آهي ته “اسان پاڪستان رت جو هڪ ڦڙو وهائڻ کان بغير حاصل ڪيو آهي. هاڻ هت اهو حال آهي ته هر وقت بيان بازي جاري آهي ته اسان قربانيون ڏيئي، جانين جو نذرانو ڏيئي پاڪستان ٺاهيو آهي. پاڪستان جي ٺهڻ جي اعلان کان پوءِ جيڪو ڪجهه ٿيو ان کي پاڪستان جي آزاديءَ سان ملائي نه ٿو سگهجي. اصل ۾ جيڪا دهشت گردي ٿي. سا لڏپلاڻ مهل ٿي. ان لڏپلاڻ مهل جيڪو ڪجهه ٿيو ان جو تحريڪ پاڪستان سان ڪوبه تعلق نه آهي. منهنجي خيال ۾ جهڙي طرح هت سنڌ ۽ بنگال ۾ هندستان مان آيل گروه جو ڪردار منفي رهيو آهي، اهي صرف نفرت جو پرچار ڪرڻ، تعصب ڦهلائڻ، قتل ۽ خونريزي ڪرڻ ۾ هوشيار آهن، ات به انهن هندستان جي هندن سان اهڙو رويو رکيو هوندو. ان ڪري لڏپلاڻ مهل هندو مسلم فساد ٿيا. اٿندي ويهندي اهو احسان جتايو ويندو آهي ته اسين ڪهڙي طريقي سان هت پاڪستان پڳا هئاسين جو اهو به سوچڻ ضروري آهي ته هن پاڪستان انهن هندستاني گروهه کي ڇا ڏنو؟.......سائين اهو به ٻڌندا آهيون ته هت پاڪستان خاص ڪري سنڌ ۾ ڪي به ڪين هو. انهن قيمتي گهر گهاٽ حاصل ڪيا اُهي شيون هت موجود هيون تڏهن ته انهن کي مليون. اهو ته پاڪستان جي تاريخ جو سياه ترين باب آهي ته هندستان مان ايندڙن ڪوڙن ڪليمن جي وسيلي هت سڀ ڪجهه حاصل ڪيو چاهي هندستان ۾ رهڻ لاءِ انهن وٽ جهڳي به ڪانه هئي. سڪي مانيءَ تي مرچن جي چٽڻي کائڻ وارا اڄ چون ٿا ته اسان وٽ ته حويليون هيون باغ باغيچا هئا.
تحريڪ پاڪستان جي تاريخ جڏهن پڙهندا آهيون ته ان ۾ اهو ٻڌايل هوندو آهي ته هندستان جا هندو مسلمانن تي ظلم ڪندا هئا. اتان جي مسلمانن کي ڪي به بنيادي حق مليل نه هئا. ڏاڍن سورن ۾ هئا اتان جا مسلمان. پر سائين هاڻ تاريخي کي مٽائڻ جي ڪوشش ڪئي پئي وڃي. هاڻ ته پناهگير اهو چون ٿا ته اهي ته ڏاڍا خوشحال هئا هتان جي چئني صوبن خاص طرح سنڌ جي ماڻهن جي حالت ڏاڍي ابتر هئي ان ڪري انهن قربانيون ڏيئي پاڪستان ٺاهيو. اهڙي انڌير نگري ڪنهن ڏٺي ڪنهن ٻڌي هت سنڌ ۾ مسلمان ۽ هندو اهڙي خراب حالت ۾ ته نه هئا، زمينن ۽ جاگيرداري نظام تي مسلمانن جو قبضو هو. هندو پڙهيل لکيل هوندا هئا يا وري واپاري ۽ هٽ واڻيا هوندا آهن. هتان جا هندو ڊڄڻا ۽ امن پسند هوندا هئا ۽ آهن، هو هروڀرو نه ڪنهن سان وڙهن نه وچڙن، سنڌ ۾ خوشحالي ۽ پيار محبت هوندو هو. ان ڪري ئي ڪڏهن به سنڌ ۾ هندو مسلمان فساد ڪين ٿيا. پاڻ هاڻ هنن پناهگيرن جي اچڻ کانپوءِ حالتون خراب ٿيون آهن جنهن جي ڪري هتان جا هندو عدم تحفظ جو شڪار ٿي ويا آهن. هندستان ۾ ڪجهه ٿو ٿئي ته هت هندن جون مال ملڪيتون تباهه ٿيون ٿين، اڳ ته ائين ڪونه هوندو هو. هندو مسلمان جو جهيڙو ته پري جي ڳالهه هت سني ۽ شيعا به پاڻ ۾ محبت سان رهندا هئا. پاڻ ۾ مٽي مائٽي ڪندا هئا. هاڻ پاڪستان ٺهڻ کان پوءِ شيعا ۽ سني جو تفرقو به تمام گهڻو وڌي ويو آهي. اهي سڀ خراب سوچون نفرتن جي پچار هندستان مان ايندڙ گروه جي ڪري ئي ٿي آهي جيئن ته هي گروهه سنڌ ۾ گهڻي تعداد ۾ آيو ان ڪري انهن سنڌ جي شهرن تي پنهنجو قبضو ڄمائي ڇڏيو. اتان جي خوشحالين، آرام کي انهن پنهنجو ڪيو. عبرت جو مقام آهي ته اهي ماڻهو جيڪي نه اَن اُپائين، نه ڀاڄيون اپائين، انهن جو پيٽ به ڀريل آهي ته کيسا به ڀريل آهن. تضاد آهي اسان وٽ شهري ۽ ٻهراڙي جي ماحول ۾، شهري ماحول ۾ پلجندڙ هن گروهه جو پيٽ ايڏو آڦرجي پيو آهي جو عقل سمجهه جواب ڏيئي ويئي اٿن. سڀ ڪجهه هوندي به محرومين ۽ مظلوميت جون ڳالهيون ڪن ٿا. معمولي مثال کڻي وٺجن. هت ڪراچي يا حيدرآباد ۾ جڏهن به ڪنهن سرڪاري يا غير سرڪاري ادارن ۾ ريفريڊم ٿو ٿئي ته هن گروهه جا ماڻهو تمام وڏي اڪثريت سان ڪامياب ٿين ٿا معنيٰ ته شهرن ۾ نوڪريون ۽ واپار تي انهن جو قبضو آهي. ان جي باوجود به هنن جي هاءِ گهوڙا آهي ته اسان وٽ ڪجهه به ڪونهي. شايد هو چاهين ٿا ۽ هاڻ ته سچ پچ انهن اعلان به ڪري ڇڏيو آهي ته سنڌ جي شهرن مان ٻيون سڀ قومون هليون وڃن ۽ هي بادشاهه ٿي ويهي رهن دراصل اهو سڀ ڪجهه ڀريل پيٽ جو نخرو آهي. پاڪستان صرف سنڌ ۾ ڪونهي پاڪستان چئن صوبن تي مشتمل آهي. اگر هو ويچارا مظلوم هت ظلمن ۾ آهن ته هو هتان هليا وڃن، وڃي ڪا پاڪستان جي ٻي ڪنڊ وسائين جت انهن کي هتان کان وڌيڪ حق ملن. جيڪڏهن بقول انهن جي ته هو پاڪستان ٺاهڻ وارا آهن ته پوءِ رڳو سنڌ پاڪستان ڪونهي هاڻ سنڌ جا رهواسي تنگ ٿي پيا آهن انهن جو اهو رينگٽ ٻڌي ته اسان توهان کي ٺاهيو آ.... اسان توهان کي تهذيب سيکاري آ ...وغيره وغيره هاڻ هو هتان هليا وڃن ٻين صوبن ۾ ۽ اتان جي رهواسين کي اهو ئي رينگٽ ٻڌائين ته اسان اوهان کي ٺاهيو آهي. هن ڳالهه جي سچائي هاڻ ظاهر آهي ته بنگلاديش ٺهڻ ۾ هروڀرو سياسي حالتون ايتريون ذميدار نه رهيون آهي. دراصل ات به بهار مان آيل ۽ ٻين علائقن مان آيل گروهن بنگالين جو ائين ئي رت پيتو هوندو. اهڙي ئي نفرت پرچار ڪئي هوندي جنهن سبب جي ڪري ئي بنگلاديش ٺهي ويو. هاڻ سائين اهي قاتل رهزن بهاري اتي جي ڪيمپن ۾ ويٺا آهن سي محب وطن پاڪستان آهن. جڏهن حساب ڪتاب جو وقت آيو ته بنگال ۾ مشرقي پاڪستان ۾ انهن جي ڪا به حصيداري ڪانه نڪتي. هاڻ پيون ڪوششون ٿين ته انهن کي موجوده پاڪستان ۾ آندو وڃي. اهڙي طرح هاڻ جڏهن پناهگيرن الڳ صوبي جي گهر ڪئي آهي ۽ چيو اٿن ته اڌ توهان جو اڌ اسان جو. ڪير انهن بي عقلن کان اهو ته پڇي ته ڪهڙو اڌ توهان جو آهي.....؟ هي سموري سنڌ سنڌين جي آهي قرب ۽ پيار سان رهو ته سڀ ڪجهه توهان جو جيڪڏهن ڪيو حساب ڪتاب ته سائين اڌ ته ڇا هت توهان جو هت ڪجهه به ڪونهي......جهڙي طرح بنگلاديش مان بهاري وڃي ڪيمپن ۾ پهتا آهن ۽ جيڪڏهن هت حالتون بنگلاديش وانگر خراب ٿيون ته پوءِ توهان ڪاڏي ويندؤ؟ ڪنهن کي اپيلون ڪندو ته هو توهان کي قبول ڪن.......؟ پيار محبت ۽ اسلامي ناتي جي تند سڀن کي ڳنڍيو ويٺي آهي. جيڪڏهن اها تند ٽٽي ته پوءِ ڇا ٿيندو؟ ڪاڏي ويندا اهي سڀ پناهگير؟ ڇا واپس هندستان ويندا؟
ڳالهه مختصر ته هاڻ هر ڳالهه جي انتها ٿي ويئي آهي. فوج جي ڪاروائي مهل جيڪو ڪجهه ظاهر ٿيو ۽ ثبوت به مليا پر انهن جي خلاف ڪارروائي نه ڪئي وئي آهي. ان سبب جي ڪري هي ظالم ۽ دهشتگرد اڃا وڌيڪ مضبوط ٿيا آهن. هت عدالتن جي فيصلن تي به عمل نه ٿو ڪيو وڃي. اشتهاري ملزم سينو تاڻي اسيمبلي جي اجلاس ۾ ٿا اچن. حڪومت صرف بيان بازين ۾ پوري آهي عملن ڪجهه به نه ٿي ڪري. اخبارون هنن پناهيگرن کان ڊڄن ٿيون. سياسي ليڊرن جو خيال آهي ته پناهگيرن سان مفاهمت رکي وڃي. انهن کي اهميت ڏني وڃي. اسان سڀ ذهني طور ايترا پست ٿي ويا آهيون. جو ظالم خلاف ڪا به ڪاروائي نه ٿا ڪيون ۽ بليڪ ميلر سينو تاڻي هر قسم جي دهشتگردي ڪري رهيا آهن. هڪ ڳالهه واضح آهي ته سنڌ سنڌين جي آهي. هت جنهن کي به رهڻو آهي سنڌي ٿي ڪري رهڻو آهي. سنڌين کي به هاڻ اک پٽڻ گهرجي، پاڻ ۾ متحد ٿي هن دهشتگردي جي خلاف محاذ قائم ڪجي. هاڻ هر ڳالهه جي انتها ٿي وئي آهي. هاڻي درگذر ڪرڻ جو وقت نه رهيو آهي. اسان جي اديبن، دانشورن ۽ سياسي ليڊرن کي جلد از جلد هڪ گڏيل اجلاس گهرائي پاڻ ۾ گڏ ٿي، هڪ آواز ٿي اجتماعي فيصلا ڪرڻ کپڻ جيئن ظالمن کي خبر پوي ته سنڌ ڪا لاوارث نه آهي. اسان سنڌين کي گهٽ ۾ گهٽ هن وقت متحد ٿيڻ کپي. ياد رکو ته اسان جي ٿوري به ڪوتاهي اسان کي وڃي هڪ وڏي آڙاهه ۾ ڪيرائيندي ۽ اسان جي قوم جا ماڻهو اسان جي ڪوتاهين کي صدين تائين معاف نه ڪري سگهندا.
آچر 27 فيبروي 1994ع