سر عام هر بات چوندا رهياسين
سر عام هر بات چوندا رهياسين،
اوهان ڪيترو ئي ڌتاريو، دٻايو
اسين رات کي رات چوندا رهياسين.
(شمشير الحيدري)
شمشير الحيدري هڪ ننڍڙي ڳوٺ ڪڍڻ ۾ جنم وٺي اڄ جي ايڪويهين صديءَ جي ظالم دور جي سفر تائين ڇا ٿا ته سمجهو شمشير الحيدري جهڙي ناز ڪڙي نماڻي، ارڏي، ماڻهوءَ زندگي سولي ڪو نه گذاري هوندي.
شمشير الحيدري انهن اديبن مان هڪ آهي جن کي پڙهي مون جهڙن ڪيترن اديبن لکڻ شروع ڪيو، اکيون بند ڪري هليا وڃون ان دور ۾ جيڪو مون نه ڏٺو آ، شايد توهان مان ڪيترن ان دور جا قصا ٻڌا هوندا. سنڌ جي تاريخ، جيڪا اديبن جي حوالي سان لکي ويئي آهي يا وري ٻڌي ويئي آهي، ان دور ۾ شيخ اياز، جمال ابڙو ، رشيد آخوند، ثميره زرين، رشيد ڀٽي، امر جليل، حميد سنڌي، غلام رباني، نسيم کرل ۽ ٻيا ڪيترائي وڏا نالا آهن جن ان دور ۾ قلم کي هٿيار بڻائي سنڌ ۽ سنڌين جي بقا لاءِ جنگ جوٽي.
ڪنهن به شخصيت تي لکڻ ۽ ڳالهائڻ سولو ڪم نه آهي. خاص ڪري ادبي شخصيت تي لکڻ ڏاڍو مشڪل آهي. اسان وٽ سنڌي اديب هونئن ڏچن ۾ هوندو آهي. آس پاس جون نراسايون ڏيندڙ ماحول اديب جي وجود ۾ بيچيني پيدا ڪندو آهي. ڪجهه اديب جهڙو ڪر شمشير الحيدري فطرتن ارڏا هوندا آهن. پاڻمرادو بيٺل پاڻيءَ ۾ پٿر ڦٽي ڪري تحريڪ پيدا ڪندا آهن. انهن جي وجود جي بيچيني انهن جي لکڻين ۾ موجود هوندي آهي. هروڀرو پنهنجو پاڻ کي پتنگن جيان اچي آڳ ۾ وجهندا آهن.
مال موهي نه سگهيو، ڪاڪ کان جهلجهي نه سگهيا.
ڇال ڇورين جا لنگهي، ڪاپڙي وڌندا ئي رهيا،
مون کي اڄ شاهه ڀٽائيءَ جي وري ياد آئي،
پنهنجي مومل سان ملڻ جي آ وري اڄ وائي.
(شمشير الحيدري)
هڪ خوبي جيڪا سنڌي اديبن جي فطرت ۾ شامل آهي اها آهي سنڌ ۽ سنڌ واسين سان محبت ۽ ڌرتيءَ جو درد. هي ڌرتيءَ جو درد اسان سنڌ واسين کي نصيب ۾ مليل آهي. ان درد جي صليب تي ٽنگيل ڪيترائي اديب سالن کان وٺي متحرڪ آهن. اهڙن ئي اديبن مان هڪ جو نالو آهي شمشير الحيدري.
ڪٿي آهي شمشير جو چنگ چوري،
زمانو ته ڀلجي ويو چارڻ جون ڳالهيون.
سنڌي اديبن جي ڪردار تي اڄ تائين ڪيترن لکيو آهي. سنڌ جون حالتون جڏهن به ڪنهن انتهائي خطرناڪ موڙ تي اچي وينديون آهن ان ويل اسان مان ئي ڪي سڄاڻ ماڻهو اديبن جي ڪردار جي وٺ پڪڙ ڪندا آهن. سائين منهنجا مڃيوسين ته سنڌي اديب گنهگار آهي. هن اديب قوم کي سجاڳ ڪرڻ لاءِ قومي گيت لکيا، انقلابي افسانا لکيا، انهن اديبن وڏو گناهه هي آهي ته انهن سنڌي قوم کي سجاڳيءَ جو سبق ڏنو. هي اديب جو قلم جي تلوار سان سچ جي پلصراط تي هليا آهن. نه صرف پاڻ هليا آهن پر هن اٻوجهه قوم کي ڇڪي اچي پلصراط تي بيهاريو آهي.
“شمشير” جڏهن عزت و ذلت ٿي خدا جي هٿ ۾.
ڇو ڪنهن سان شڪايت ٿئي ڇو ڪنهن سان گلا مون کي.
سنڌي ادبي سنگت (جنهن سان شمشير الحيدري جو بنيادي واسطو آهي) جي تاريخ تي نظر وجهبي ته معلوم ٿيندو ته سنڌي ادبي سنگت جي پليٽ فارم مان پيدا ٿي اڳتي وڌندڙ اديب نه صرف پنهنجي خاندان پر سنڌ جي عوام جي به گڏيل ملڪيت آهن.
سنڌ جي ڌرتي جو هڪ عجيب مزاج آهي. ڏٺو وڃي ته قاضي قاضن جهڙو اديب جنهن مخدوم بلاول جي شهادت ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو. ان جي ادبي پورهئي کي ادبي دنيا ۾ رد ڪرڻ جي جرئت ڪير به نه ڪري سگهيو آهي. اڄ به سنڌ جي ادبي تاريخ قاضي قاضن جي ذڪر کان سواءِ اڻپوري آهي. سنڌ جو اديب سالن کان وٺي ڌرتي ۽ ٻوليءَ جي حصار ۾ جڪڙيل رهيو آهي. ان سبب جي ڪري ئي اسان جي ادبي تاريخ ۾ مزاحمتي ادب جو حصو گهڻو رهيو آهي. مزاجن سنڌي جنگجو ويڙهاڪ ۽ تحريڪن هلائڻ ۾ هميشه اڳڀرا رهيا آهن. رهبر سچا هجن باقي سنڌي قوم هر وقت قرباني ڏيڻ لاءِ تيار هوندي آهي. سنڌ جو سياستدان ڪرسيءَ جي عيوض وڪامجندو رهيو ۽ سنڌي اديب مزاحمتي جنگ وڙهندو رهيو. ون يونٽ جي پوين پساهن ۾ اديبن طرفان نڪتل حيدرآباد ۾ وڏو جلوس، اديبن جون بک هڙتالون، ڪتابن ۽ رسالن تي پابنديون، اديبن کي جيلن حوالي ڪرڻ اها اڃا ڪلهه جي ڳالهه آهي.
پاڪستان ٺهڻ کان پوءِ شيخ اياز پنهنجي شاعري ۽ نثر جي ذريعي احساس ڏياري ٿو، سائين جي ايم سيد پاڪستان جي نفي ڪري ڪيترائي ڪتاب لکي ٿو ۽ مرڻ گهڙيءَ تائين نظر بند رهي ٿو، هڪ قافلو آهي جنهن ۾ شمشير الحيدري، رشيد ڀٽي، تنوير عباسي، طارق اشرف جي سهڻي ۾ لکيل ايڊيٽوريل ۽ ٻيو مواد، اها ئي سٺ ۽ ستر واري ڏهاڪي جي ادبي ويڙهاند آهي جنهن سنڌي عوام ۾ شعور پيدا ڪيو.
هن هيڏي ساري تمهيد جو مقصد آهي ته اڄ هي شخص جنهن جو نالو شمشير الحيدري آهي هو ان دور کان وٺي اڄ جي دور تائين جو اکين ڏٺو شاهد آهي. هو نه صرف ادبي ويڙهه وڙهيو آهي پر جسماني طور به تڪليفون سٺيون اٿس. سنڌي ادبي سنگت جي پليٽ فارم تي پنهنجي ساٿين سميت جيڪو شمشير الحيدر جو ڪردار آهي سو ذڪر ڪرڻ يا ساراهه ڪرڻ کان مٿاهون آهي.
هي اسان جو ڏاهو جيڪو اسان سڀني لاءِ قابل احترام آهي ۽ اها به مون کي خبر آحي ته هو ان دور بابت ڪجهه تاريخ به لکي رهيو آهي اميد اٿم ته اهي تاريخي حقيقتون ڪتابي صورت ۾ سنڌين آڏو جلد اينديون.
انڌيرن ۾ پلجي پئي روشنائي وڏي ڳالهه آهي.
اڃا وقت کي پيئي ڳولي سچائي وڏي ڳالجهه آهي.
شمشير الحيدري
شمشير الحيدري جي شعرن جي چونڊ مان ڪو نه ڪنديس. مهراڻ رسالي ۽ هلال پاڪستان اخبار ۾ ڪيل ڪم جي ساراهه ڪو نه ڪنديس. ان جي عظمت جا قصا ڪو نه ٻڌائيندس صرف اهو چوڻ ڪافي آهي ته شمشير الحيدري سنڌي ادب جي تاريخ ۽ جدوجهد جو هڪ باب بڻجي ويو آهي.
اڄ اسان کي اهو به ياد رکڻو آهي ته شمشير الحيدري کي موٽ ۾ اسان سنڌين وٽان ڇا مليو آهي؟ جيڪڏهن حساب ڪتاب ڪيو ته پوءِ شمشير پنهنجا اڇا ڪپڙا ڇنڊي پري بيهي اسان کي ڏسي پيو مرڪندو ۽ اسان پنهنجا ناقدري وارا جهول لڪائڻ جي باوجود به لڪائي نه سگهنداسين هڪ شڪايت عام آهي ته اسان پنهنجن نالي وارن، جدوجهد ڪرڻ وارو جو قدر ڪو نه ٿا ڪريون. سچ پچ اهو وڏو سچ آهي اڃا هفتو کن اڳ ۾ قمر شهباز جي ورسي هئي اسان ان کي ياد نه ڪيو. هاڻ ته اسان مئلن جا ماتمي به نه رهيا آهيون. الله شمشير کي وڏي ڄمار عطا ڪري خوش رهي.
مان تو کي ٻڌايان ٿو “ضيا” درد جو قصو،
هٿ تو کي ٻڌي يار مان فرياد ڪيان ٿو،
تون ياد ڪرين يا نه ڪرين ياد ڪريان ٿو.
اسان سڄاڻ اديبن کي هڪ اهڙي پوک پوکڻي پوندي، جنهن ۾ اسان ۽ اسان جو ايندڙ نسل پنهنجي مهان ڪردارن کي ياد رکي. ياد رکڻ لاءِ انهن جي مڃتا، انهن جي ڪردار جا سڀئي پهلو سامهون رکڻا پوندا. اڄ شمشير الحيدري ۽ ٻيا ڪيترائي اديب اسان سان گڏ آهن اسان کي کپي ته انهن کي پڙهون، انهن کي ٻڌون. انهن جي ڳالهين تي عمل ڪريون. جيڪي اسان وٽان هليا ويا آهن انهن جا ڏهاڙا ملهائي انهن کي مڃتا ڏيون. جيڪڏهن ائين اسان نه ڪيو، ته پوءِ سليٽ تي لکيل اکرن وانگرن هڪ لمحي ۾ اسان ميسارجي وينداسين.
ڇنڇر 19 مئي 2012ع