بينظير ڀٽو ۽ شاهه عبداللطيف ڀٽائيءَ جو ميلو
سو سائين آچر تي ميلو هو. حيدرآباد شهر جون تعليم کاتي جون عورتون وڏي تعداد ۾ ميلي جي پهرين ڏينهن ضرور وينديون آهن ۽ اديبن جو به وڏو تعداد ويندو آهي. مون کي تمام گهڻين ساٿياڻين چيو گڏجي هلڻ لاءِ پر مان ادي ممتاز ڀٽو سان پروگرام ٺاهيو. ان ڏينهن سحر مون کي چيو ته سلطانه اسان جو پروگرام به آهي وڃڻ جو تون ته اسان سان به گڏ هلي سگهين ٿي. بهرحال مسئلو ڪارڊ جو هو جيڪو اڃان مون کي هٿ ۾ نه مليو هو، شام ڌاري ادي ممتاز فون ڪري ٻڌايو ته ڪارڊ ان وٽ پهچي ويا آهن. مون ان کي ٻڌايو ته منهنجي وڃڻ جو پروگرام سحر ۽ ادا امداد سان آهي. سحر به مون کي اهو چيو هو ته جيڪڏهن تو کي ڪارڊ مليو ته سڀاڻي هلنداسين نه ته ادبي پروگرام ۾ ته بهرحال وڃڻو آهي. . . . اهڙي طريقي سان منهنجو پروگرام پڪو ٿي ويو . . . . .
ٻئي ڏينهن صبح جو ڪارڊ جي ٽائيم موجب اسان صبح جو نائين وڳي شاهه لطيف جي نگريءَ ۾ پهچي وياسين. بي نظير ڀٽو جي اچڻ ڪري ڪارڊ جي چيڪنگ ۾ ڪافي سختي هئي. هڪ عجيب نفسيات آهي اسان سنڌين جي جيڪا ات به نظر آئي. ات بيٺل ماڻهن اسان سان اردو ۾ ڳالهايو اسان کي سنڌيءَ ۾ جواب ڏيئي ٻڌائڻو پيو ته اسان سنڌي آهيون. وقت تي پهچڻ سان اسان کي سٺي جاءِ ملي وئي ۽ دير سان آيلن کي ڪافي مشڪلاتن کي منهن ڏيڻو پيو گرمي به ڏاڍي هئي. ماڻهن جا به هشام هئا، هونئن ميلي تي به بي انداز رش ٿيندي آهي پر بينظير جي اچڻ ڪري پوليس ۽ ڪامورن جو تعداد به گهڻو هو.
شاهه سائين اسان سڀني جو شاعر آهي. ات وڃڻ سان روح سان روح کي هڪ قسم جي راحت ملندي آهي. ميلي جي ڏينهن ۾ مزار تائين پهچڻ ۽ حاضري ڀرڻ عورتن لاءِ ممڪن ڪونهي. اسان جهڙن جي ته دلچسپي اها هوندي آهي ته ڪافي شخصيتن سان ملاقات ٿي ويندي آهي. گرميءَ جو شدت سان احساس ان ويل گهٽيو پئي جڏهن اهڙين شخصيتن سان ڪچهريون ٿيون جن ڪارڻ دل پئي سڪندي آهي. هيڏن وڏن پروگرامن ۾ معمولي ڪوتاهيون درگذر ڪري سگهجن ٿيون ٿورو اسان ۾ سهپ جو مادو هئڻ گهرجي. هڪ ڳالهه جيڪا چڱي هئي ته ڪنهن به ماڻهوءَ کي پنهنجي جاءِ تان نه اٿاريو ويو ۽ خاص ماڻهو جيڪي بينظير صاحب سان گڏ آيا تن کي اڳيان ڇڏيل جاءِ تي صوفا رکائي ويهاريو ويو.
ڀٽ ڌڻيءَ جو ميلو عام ميلن کان مختلف هوندو آهي. اڪثر هن ميلي جو افتتاح وڏين شخصيتن کان ڪرايو ويندو آهي. ان ڪري سڄي انتظامي مشينري ۽ ڪامورا الرٽ ٿي ويندا آهن. يقينن توهان سڀني کي ياد هوندو ته اٺاسي جي اليڪشن کان پوءِ بينظير صاحبه ائين ئي ڀٽائيءَ جي ميلي تي آئي هئي. ان وقت اليڪشن کان پوءِ ماڻهن ۾ تمام گهڻو جوش هو ۽ بينظير صاحبه جي اچڻ ڪري ات تمام گهڻي رش هئي ۽ ڏاڍا جذباتي منظر به نظر آيا هئا. ڀٽائيءَ جي درگاهه تي ائين وڃي ڀٽائيءَ جو مان حاصل ڪرڻ ڪا معمولي ڳالهه ڪانهي. يقينن بينظير صاحبه اسان جي ملڪ جي سربراهه آهي، هوءَ اسان سنڌين جي ووٽ تي ئي حڪومت ڪري پئي. سياسي طور اسان ڪيترا به اختلاف ۽ تنقيدون حڪمران جماعت تي ڪري سگهون ٿا. پر ائين ڀٽ ڌڻيءَ تي اچڻ، لطيف ايوارڊ حاصل ڪرڻ ۽ پنهنجي هٿ سان گنج رسالي جي مهورت ڪرڻ اهو به ته حڪمراني واري عزت کان وڏو مان آهي. سو سائين اهو مان شان ڀٽ جي درگاهه تي ئي حاصل ٿي سگهي ٿو ڇو ته ڀٽ ڌڻي سنڌين جي دلين جو شهنشاهه آهي سو هن ڀٽ جي درگاهه تي هيءَ بادشاهي تقريب ٿي گذري.
هڪ ڏينهن اڳ ۾ بينظير صاحبه جي پڦي گذاري ويئي هئي، گهڻن ماڻهن جو خيال هو ته شايد اها ڪو نه ايندي. ان ويل مان سوچيو بينظير اهڙو بهترين موقعو وڃائيندي ڪو نه آخر هوءَ به عقلمند عورت آهي بينظير صاحبه ات جيڪا تقرير ڪئي ان تي الڳ لکي سگهجي ٿو. هت مان اهو مسئلو کڻندس ته هن پروگرام کان پوءِ سنڌي اخبارن ڇا لکيو آهي ۽ ڪهڙيون ڳالهيون ظاهر ڪيون آهن. ڪي ڪي مضمون ڏاڍا چڱا ۽ ڪارائتا آهن. تعميري تنقيد ڪرڻ سٺي ڳالهه آهي. ها پر ڏسڻ ۽ پڙهڻ ۾ اهو آيو آهي ته اڪثر اهڙا ڪالم ۽ مضمون ڇپيا آهن جن ۾ جذباتي تنقيد گهڻي آهي. سڀ کان پهرين اهم ڳالهه آهي ڪامورن تي ڦٽ لعنت . . . . . سائين منهنجا جڏهن مان ڀٽ جي ميدان ۾ ويٺي هيس ۽ چؤ طرف سنڌي ماڻهن کي ڏسي ڪري اندر ۾ خوشي پئي ٿي. ياد ٿو اچيم هڪ دفعو آپا امينا خميساڻي چيو هو ته “ڊڄو ان ڏينهن کان جڏهن توهان وٽ ڪو چڱو ڪامورو ۽ سرڪاري ملازم سنڌي نظر نه ايندو” آپا امينا خميساڻيءَ جي اها ڳالهه ان ويل مون کي دل ۾ اچي لڳي جڏهن مون سنڌي سرڪار ملازم ڏٺا. ان جي باوجود به ڪيڏي نه بيروزگاري آهي. اهو سڀ ڪجهه اسان کان لڪل نه آهي. هو سڀ سرڪاري ملازم جن کي ڪامورو عام زبان ۾ چيو ٿو وڃي تن ۾ ڪيترا اديب، دانشور، باشعور سي. ايس. پي آفيسر آهن. انهن جي قول ۽ عمل تي تنقيدي نظر وجهي سگهجي ٿي پر هروڀرو انهن پويان ڪات ڪهاڙا کڻڻ ڪيتري حد تائين صحي آهي. سترهين گريڊ کان وٺي ايڪهين گريڊ تائين سڀني کي ڪامورو چئي سگهجي ٿو. ڀلا ڀٽ جي ميلي تي جت لکين سنڌي آيا ته هزار کن سنڌي ڪامورا برداشت ڇو نه ٿا ٿين . . . .؟ آخر سنڌ جي نوڪرين تي سنڌي نه هوندا ته ڀلا ڇا ٿيندو؟ هڪ ته سنڌي نوڪرين ۾ آهن به گهٽ مٿان وري اسان ۾ سهپ ڪونهي ڀلا جيڪڏهن ڪامورو ٿيڻ ڪا خراب ڳالهه آهي ته اسان جي اخبارن کي به هروڀرو جي هاءِ گهوڙا ڪري انگ اکر پيش نه ڪرڻ گهرجن ته سنڌي ماڻهو ڪيترا نه گهٽ آهن سرڪاري ملازمت ۾. هاڻ اخبارن کي اسان جي لکندڙ کي اهو مشورو ڏيڻ کپي ته رهيل کهيل سنڌي ڪامورا استعيفائون ڏيئي وڃي گهر ويهن. بک مرن. اجتماعي خودڪشيون ڪن ته چڱي ڳالهه آهي.
هاڻ ٿوري نظر ميلي تي. ننڍين ننڍين ڳالهين کي درگذر ڪري اچو ته وڏيون ڳالهيون ڪيون. پهرين اهم ڳالهه لطيف جي مزار تي لطيف کي ئي وساريو ويو آهي . . . . افتتاحي تقريب ۾ سواءِ زرينه بلوچ جي ڪنهن به شاهه لطيف جو ڪلام نه ڳايو . . . . . اها به خبر پئي آهي ته ٻه راتيون جيڪو عام وڏو پروگرام ٿيو هو موسيقيءَ جو ان ۾ به شاهه لطيف کي گهٽ ڳايو ويو. سرائيڪي شاعرن جا ڪلام ۽ قوم پرستي جا گيت ڳايا ويا. اها ڳالهه صحيح نه آهي. مان سمجهان ٿي ته ان ڳالهه تي سختيءَ سان عمل هئڻ گهرجي ته شاهه لطيف جي ميلي تي صرف شاهه لطيف جو ئي ڪلام ڳايو وڃي. ٻي اهم ڳالهه ته اهڙن پروگرامن ۾ اديبن ۽ ڪلچر ڊپارٽمينٽ وارن جي ڪميونيڪيشن گهٽ آهي. مڃيوسين ته ڪلچر ڊپارٽمينٽ وارا همت وارا آهن. پر انهن کي اديبن کي اهميت ڏيڻ گهرجي خاص ڪري نوجوان اديبن جون ڪميٽيون ٺاهي انهن کي اڳتي وڌايو وڃي. ڪلچر وارا ۽ اديب هڪ ٻئي جي تعاون ڪرڻ کان سواءِ اڻپورا آهن. ذهني هم آهنگي جي ڪميءَ جي ڪري ڪافي شڪايتون آهن. ان سلسلي ۾ ڪلچر وارن کي اڳتي وڌڻ گهرجي. اديبن ۽ اسان جي باشعور طبقي کي به سوچڻ گهرجي ته هي سنڌ جا سڀ ادارا اسان جا آهن. مضبوط ادارا ئي اسان جي سڃاڻپ ۽ ترقي لاءِ ضروري آهن.
آچر 7 آگسٽ 1994ع