سنڌ ملڪ ۾ آيل خراب ريتون رسمون
ڪجهه عرصو اڳ هڪ مضمون پڙهيو هو، جنهن ۾ لکندڙ لکيو هو ته “مان موهن جي دڙي جي رهواسين کي سنڌي ڪو نه ٿو سمجهان. سبب صرف اهو آهي ته جيڪڏهن اهي سنڌي هئا ته پوءِ آخر اهي ڪهڙيون حالتون هيون جن جي ڪري سنڌين جي حالت موهن جي دڙي جي ماحول کان ابتڙ آهي”، مان ان مضمون نگار جي ڳالهه سان متفق آهيان. يقينن اهو عبرت جو مقام آهي ته جت سنڌين سنڌ ملڪ، علم، ادب تي حڪمراني ڪئي جنهن سياسي ادبي تاريخ تي سنڌ واسين کي ناز آهي اهي عظمتون ۽ حالتون ڪاڏي گم ٿي ويون آهن . . . . .؟ اسان وٽ اڄ به تعليم جو ريشو تمام گهٽ آهي اسان سڀ سنڌي هن سنڌ ملڪ جا رهواسي اڄ ٻن ڳالهين جي ڪري دنيا جي نظرن ۾ گهڻو آهيون حيرت وچان دنيا وارا اسان کي ڏسي رهيا آهن. اهي ٻه مسئلا آهن حق بخشائڻ ۽ ڪاروڪاري ڪرڻ مارڻ، حق بخشائڻ جو سلسلو ڪڏهن کان شروع ٿيو ان لاءِ ڪجهه به چئي نه ٿو سگهجي. بهرحال ائين چئي سگهجي ٿو ته اهو سڀ ڪجهه اسان وٽ جهالت جي ڪري ئي ٿيندو رهيو آهي. هن سنڌ ملڪ تي مختلف وقتن تي ڪاهون ۽ حڪمرانيون ٿينديون رهيون آهن. اصل ۾ ته سنڌ ملڪ ۾ نياڻين جون شاديون ننڍي عمر ۾ ڪيون وينديون هيون اسان جي مذهب ۾ ستر پوشيءَ جي تاڪيد ڪئي وئي آهي پر اهو ڪٿي به لکيل ڪونهي ته عورتن کي برقعا پارائي ڪوٽن ۾ قيد ڪيو وڃي. اسان جي سنڌي معاشري ۾ عورت ۽ مرد محنت ڪش رهيا آهن. اسان جو ملڪ زرعي ملڪ آهي ان ڪري اسان جو محنت ڪش طبقو انهن برقعن ۽ قيدخانن کان آزاد رهيو آهي . . . . . ها هاڻ باقي رهيو خوشحال پئسي وارو طبقو دراصل غلط روايتن جو رواج به ان طبقي جي ڪري ئي گهڻو وڌيو آهي .
تاريخ تي نظر وجهڻ سان معلوم ٿيندو ته جڏهن برصغير تي مغل بادشاهن جي حڪومت هوندي هئي ان زماني ۾ ئي عورتن تي پابنديون گهڻيون پيون. خاص ڪري اورنگ زيب عالمگير جي زماني ۾ هو انتها پسند ۽ ڪٽر مسلمان هو. ان حڪمران پنهنجي ڌيئن کي پردي ۾ ويهاريو ۽ محلن ۾ قيد ڪيو ان پنهنجن ڌيئرن جون شاديون به ڪو نه ڪرايون. حڪمرانن جي عمل جو عام ماڻهن تي اثر گهڻو ٿيندو آهي ان ڪري ننڍي کنڊ جي خوشحال طبقي انهن ڳالهين کي پنهنجو ڪيو. انهن خرابين جا نتيجا اڄ تائين اسان ڀوڳيون پيا. . . . . مان مٿي ٻن ڳالهين جو ذڪر ڪيو هو حق بخشائڻ ۽ ڪاروڪاريءَ ڪري مارڻ . . . . حق بخشائڻ واريون ڳالهيون ته هاڻ تمام گهٽ آهن، ها باقي ڪاروڪاري ڪري مارڻ ۾ بجاءِ ڪمي اچڻ جي گهڻائي اچي ويئي آهي. انهن واقعن جي ڇنڊڇاڻ ڪرڻ سان جيڪي ڳالهيون سامهون اچن پيون سي به عجب جهڙيون آهن. ڏٺو ويو آهي ته اهڙن واقعن ۾ ذاتي دشمنيون، جائيداد جا جهڳڙا ۽ جنسي مسئلا گهڻا آهن ياد اٿم هڪ واقعو جنهن ۾ هڪ ڀاءُ پنهنجي گگدام ڀيڻ کي سوٽ سان ڪاروڪاري ڪري ماريو اصل ڳالهه اها هئي ته اهو سوٽ جائيداد ۾ وارث هو. ان ڪري نه صرف سوٽ کي ماريائين پر گڏوگڏ غريب ڀيڻ جو سر به کنيائين. هڪ غريب عورت مون کي اهو ٻڌايو ته ٻهراڙيءَ ۾ گڏيل گهر هوندا آهن. انهن ۾ اڱڻ ۽ انهن جا لوڙها به گڏيل هوندا آهن. گهرجي عورتن کي رات جي وقت اڃ لڳي يا حاجت محسوس ٿئي ته هو اصل پنهنجي گهر کان ٻاهر نه نڪرنديون آهن ڇو ته رات جي مهل نڪرڻ سان بهتان هڻي انهن کي ڪاري ڪري ماريو ويندو آهي. هڪ اهم مسئلو اسان وٽ جنسي به رهيو آهي پرڻيل هجي يا ڪنواري ڪو نه ڪو مرد ان جي پٺيان هوندو آهي. لفٽ ڪرايائين ٺهي ويئي ته ٺيڪ نه ته ڪاري ڪري ماريندس. ڏير به ڀاڄاين کي ڪاري ڪري ماريندا آهن. هڪ اهڙي واقعي جي ڄاڻ اٿم لاڙڪاڻي جي هڪ ڳوٺ ۾ ڏير ڀاڄائيءَ کي مارڻ جي تياري ڪئي ڇو ته اها لفٽ نه پئي ڪرائيس. ڀاڄائيءَ کي خبر پئجي وئي سا وٺي ڀڳي ڳوٺ جي ٻاهران هڪ قبرستان ۾ وڃي پناهه ورتائين. رات وچ ۾ ئي ان کي ڳولهي ماري وڌائون. گڏوگڏ هڪ غريب مائٽ ڇُوڪري کي به ڪارو ڪري ماريائون، انهن سڀني واقعن تي جيڪي ڪاروڪاري جي حوالي سان ٿين پيا ڇنڊڇاڻ ڪبي ته خطرناڪ حالتون سامهون اچن ٿيون. اهڙن واقعن ۾ گهٽتائي ان ڪري نه آئي آهي جو ڪير به اڳتي وڌي سچائي ٻڌائڻ لاءِ تيار نه آهي. پوليس جو ڪردا ر به صحي نه آهي ۽ عدالتي ڪارواين ۾ به غلط بيانيءَ کان ڪم ورتو ٿو وڃي.
اهڙن ڪُڌن واقعن ۾ اوستائين ڪمي نه ا يندي جيستائين مجرمن کي سزا نه ملندي اسان جي ملڪ جي قانون ۾ اها شق هجي جنهن مطابق اهڙين واقعن کي هٿ ۾ کڻي قتل جي اجازت نه هئڻ گهرجي. جيڪڏهن ڪير اهڙي عمل جو جوابدار ٿئي ٿو ته پوليس ۽ عدالت صرف ان جي بيان جي پابند نه رهي پر چڱي طرح ان جي ڇنڊڇاڻ ڪري ۽ مجرم کي ان جي ڪيل ڏوهه جي سزا ملڻ گهرجي. اڄ ڪلهه ٿورو گهڻو ان معاملي کي کنيو ويو آهي. خاص ڪري پوليس کي هدايتون ڏنيون ويون آهن. ته اهي رپورٽ لکن ۽ تحقيق ڪن. صحيح معنيٰ ۾ مجرم کي سزا ملڻ جي ڪري گهٽ ۾ گهٽ ان طريقه ڪار ۾ ڪمي ايندي جنهن ڪري راهه گناهه ڪن ٻن بيگناهن کي هڪ ڌڪ سان ماري ڇڏيو ويندو آهي. ان جرم جي سخت سزا مقرر ڪئي وڃي قتل جو بدلو ڦاسي يا عمر قيد هئڻ گهرجي جيڪڏهن اسان وٽ قانون جي سختي اچي ويئي ته پوءِ خود بخود اهڙن واقعن ۾ ڪمي اچي ويندي. ڪي به بي گناهه ماريا ڪين ويندا ڪو به شخص ڪنهن کي ماري ٻه ٽي سال جيل ڪاٽي بالم ٿي زندگي ڪو نه گذاريندو. اسان کي ياد رکڻ گهرجي ته جذباتي مسئلا جذباتن سان ته نه عقل سمجهه ۽ قانون مطابق نبيريا وڃن. مجرم کي سندس ڪيل جرم جي سزا ضرور ملڻ کپي ان سزا ملڻ جي ڪري ئي اهڙين خراب حالتن ۾ ڪمي اچي سگهي ٿي.
اربع 24 جنوري 2001ع