نرگس هودڀائي، سندس هڪڙي شڪايت
نرگس جيتوڻيڪ سياسي طور سرگرم نه هئي، پر سماجي ۽ ادبي حوالي سان سندس هڪ ڪردار هو. هن جا ڪم ٻين کان مختلف ئي هوندا هئا.
نرگس ڪجهه وقت کانپوءِ ”گل بهائو“ جي نالي سان هڪ اين جي او قائم ڪئي هئي. ان جي ٺهڻ جي شروعاتي مرحلي ۾ آئون به ساڻس گڏ هئس. ان جو ڪم ماڻهن جي گھرن مان سُڪو ڪچرو، پئسن تي خريد ڪرڻ هوندو هو. ان جو نعرو اهو هو ته، ”ڪچرو ڏيو ۽ سون ڪمايو.“ ان اين جي او کي هن گھڻو عرصو هلايو. آئون سمجھان ٿو ته هن ان تي هڙان وڙان خرچ ڪيو ۽ گھڻي ڀاڱي اڪيلي سر ئي اهو ڪم پئي ڪندي هئي. ان مان کيس ڇا حاصل ٿيو، آئون نه ٿو سمجھان ته ٻين اين جي اوز وانگر هن ان مان ڪي فائدا حاصل ڪيا هوندا.
نرگس، لطيف چوڌري سان شادي ڪئي هئي. اهي ٻيئي ڪنهن وقت ۾ اين ايس ايف ۾ گڏ ڪم ڪندا هئا. لطيف سان به منهنجو محبت ۽ دوستيءَ وارو ناتو هو. اسان ٻيئي ’اداره امن و انصاف‘ جي رسالي ’جفاڪش‘ جي ايڊيٽوريل بورڊ جا ميمبر هئاسين. ان جي وقت بوقت ٿيندڙ گڏجاڻين ۾ ملاقات ۽ ڪچهري ٿيندي هئي. لطيف، اسٽيٽ لائف انشورنس ۾ ڪم ڪندو هو ۽ سندس آفيس اسانجي آفيس جي ويجھو هئي، ان ڪري ساڻس رستي پنڌ به ڪڏهن ڪڏهن ملاقات ٿي ويندي هئي. هڪ اڌ ڀيرو گارڊن ۾ جماعت خاني جي ويجھو سندن گھر به منهنجو وڃڻ ٿيو هو.
نرگس کي پنهنجن گھڻن سنڌي دوستن کان اها شڪايت هوندي هئي ته، ’اهي ڪراچيءَ جي اسماعيلي خوجن کي سنڌي نه ٿا سمجھن ۽ اسان سان بلڪل ڌارين وارو ورتاءُ ٿا ڪن، جڏهن ته اسان سنڌي ڳالهايون ٿا ۽ سنڌيءَ ۾ لکون پڙهئون ٿا،‘ پر اها ساڳي شڪايت مون سميت ڪراچي جي گھڻن ٻين سنڌين کي به رهي آهي.
پراڻو ڌوٻي گهاٽُ
بابا جڏهن لياريءَ جي نوآباد مان لڏي اچي ڊي ڊي چوڌري روڊ بغدادي ۾ پنهنجو گھر ٺاهيو ته اهو علائقو ان وقت پرسڪون سمجهيو ويندو هو. گھر جي سامهون ئي پراڻو ڌوٻي گھاٽ هوندو هو. جيتوڻيڪ نئون ڌوٻي گھاٽ، گارڊن واري پاسي قائم ٿيو هو، پر هتي اڃا ڌوٻي رهندا هئا ۽ ڪي پنهنجو ڪپڙن ڌوئڻ جو ڪم به ڪندا هئا. ڪجهه وقت کانپوءِ انهن به پنهنجو ڪم بند ڪري ڇڏيو هو، پر اڃا اتي انهن جا گھر هوندا هئا. اها زمين انهن ڌوٻين جي ملڪيت هئي. ڪجهه وقت کان پوءِ ڌوٻين علائقي جي مختلف ٺيڪيدارن سان ڳالهايو ۽ اتي ڏسندي ڏسندي گھڻيون، ڪيئي ماڙ عمارتون ٺهي ويون. جن ۾ ننڍا، کُڏين جيترا سوين فليٽ آهن. اهي هن وقت سڀ آباد آهن ۽ انهن جي هيٺان مختلف شين جا دڪان آهن.
ڪجهه وقت کانپوءِ ان روڊ تي ليمارڪيٽ ٽيليفون ايڪسچينج قائم ٿي، جنهن جي قائم ٿيڻ سان ماڻهن کي سهولت ته ملي، پر ساڳئي وقت هو ڏچي ۾ به اچي ويا. شايد لائنون وڇائيندي سيوريج جي لائينن کي ڪو نقصان پهتو هو، جنهن ڪري سڄو علائقو گندي پاڻي سان ڀرجي ويو. اها ڪا هڪ اڌ ڏينهن يا ڪجهه وقت جي ڳالهه نه هئي، پر لاڳيتو مهينن تائين اهو سلسلو هلندو رهيو. ماڻهو نه رڳو پنڌ هلي نه سگھندو هو، پر ڪو رڪشا وغيره به اچڻ لاء تيار نه هوندو هو. گھڻي وقت کانپوءِ اهو مسئلو وڃي حل ٿيو. اهو علائقو هن وقت ساڳيءَ ريت تنگ ۽ شور سان ڀريل آهي، جيئن اوسي پاسي جا ٻيا علائقا آهن.
پراڻي ڪراچي جو ’ڏيلو‘
پراڻي ڪراچي شهر جي گھڻن علائقن ۾ اهڙا وڏا ڪمپائونڊ آهن، جن کي ’ڏيلو‘ چيو ويندو آهي. اهو سنڌ جي ڳوٺن ۾ ’ويڙهي،‘ جنهن ۾ مائٽن جا ئي گھر هوندا آهن، کان مختلف آهي. اهو ڀارت جي گجرات، ڪڇ ۽ ڀڄ وغيره جي علائقن سان گھڻي هڪجهڙائي رکي ٿو ۽ هتي گھڻو ڪري انهن ماڻهن جي آبادي آهي، جيڪي ورهاڱي کان اڳ اُتان جي علائقن مان هتي اچي آباد ٿيا آهن.
هتي رڳو گھر نه، پر ننڍا گھڻ ماڙ فليٽ پڻ ٺهيل آهن، جيڪي سوَنِ جي تعداد ۾ آهن. اهي ماڻهو ضروري ناهي ته هڪٻئي جا مائٽ هجن، پر هرڪو هڪٻئي کان واقف ۽ هڪٻئي جو خيال رکڻ وارو هوندو آهي. ڪنهن اوپري ۽ ڌارئي ماڻهوءَ جو ’ڏيلي‘ ۾ اندر داخل ٿيڻ ڏکيو ڪم هوندو هو. ان کي پنهنجي سڃاڻپ ڪرائڻ کانسواء ڪيترن سوالن جا جواب ڏيڻا پوندا هئا.