آتم ڪٿا / آٽوبايوگرافي

زندگيءَ جون ڪٿائون ۽ ساروڻيون

سال ڏيڍ اڳ ڪاوش دنيا ۾ رئوف نظاماڻيءَ جي آتم ڪٿا ڇپجڻ شروع ٿي. سندس آتم ڪٿا ٻين سنڌي ڪٿائن کان ان ڪري منفرد آھي تہ ھن ۾ سندس پنھنجي ذات جو غير ضروري تذڪرو ڪونھي. ائين کڻي چئجي تہ اھا ڪراچيءَ جي تاريخ يا اڀياس آھي. ائين ڪونھي تہ اھا ڪٿا صرف ڪراچيءَ جي چوڌاري ڦري ٿي، پر اھا ڪٿا اسان کي ليکڪ سان واسطي ۾ آيل ڪيترن نامور شخصيتن جھڙوڪ امام علي نازش، ڊاڪٽر فيروز احمد فيروز، رسول بخش پليجو، ڄام ساقي، جمال نقوي، عبدالرحمان نقاش وغيرھ جا احوال بہ آڇي ٿي، جنھن سان اسان کي ويجهي ماضيءَ جي سنڌ جي سياسي ۽ ادبي تاريخ کي سمجهڻ ۾ مدد ملي ٿي.  ڏھاڪو کن مضمون سندس خاندان جي حوالي سان آھن، باقي مضمونن ۾ ڪراچيءَ جي ادبي، سياسي ۽ سماجي روئداد سان گڏ نامور شخصيتن جو احوال بہ آھي. ھيءُ ڪٿائي ڪتاب آتم ڪٿا کان وڌيڪ ڪراچيءَ جي تاريخ ۽ سنڌ جي سياسي ۽ ادبي تاريخ لاءِ بنيادي مواد فراھم ڪري ٿو.

Title Cover of book زندگيءَ جون ڪٿائون ۽ ساروڻيون

آزاد به هليو ويو

آزاد گذاري ويو. هڪ ڊگھو عرصو بيمار رهڻ کانپوء هو هن دنيا مان هليو ويو. هو انهن ماڻهن مان هو جيڪي اهڙن وشال دريائن وانگر هوندا آهن جيڪي هڪ ڊگھي عرصي تائين آبادين ڪرڻ ۽ زرخيزي ۽ آسودگي ڦهلائڻ کانپو۽ سرسوتي جيان آب گم ۾ تبديل ٿي هڪ ڏند ڪٿا بڻجي ويندا آهن ۽ ماڻهن وٽ رڳو سندن قصا ۽ ڪهاڻيون ئي رهجي وينديون آهن. اسان جو دوست رحيم بخش آزاد جنهن کي نه رڳو ڪراچي پر پوري ملڪ جي خاص طور تي کاٻي ڌر جي حلقن ۾ آزاد بلوچ جي نالي سان سڃاتو ويندو هو پنهنجي ان بيماري جي عرصي ۾ شايد اهڙي ئي هڪ ڏند ڪٿا ٿي ويو هو. هن دنيا سان پنهنجو ناتو گھٽائي ڇڏيو هو پر سندس دوستن کيس هر طريقي سان ڳنڍڻ جي ڪوشش ڪئي هئي. آزاد سان منهنجو تعلق جيتوڻيڪ سنڌي عوامي تحريڪ جي حوالي سان ٿيو پرپوء اهو هڪ ذاتي تعلق ۾ بدلجي ويو ۽ عوامي تحريڪ کان ڌار ٿيڻ کان پوء به اهو هلندو ۽ مضبوط ٿيندو آيو ۽ اخري وقت تائين اهو ڪنهن نه ڪنهن صورت ۾ جاري هو.
هوهڪ اهڙو شخص هو جنهن جو گھر ۽ جنهن جي دل ٻولي، نسل ۽ نظرئي جي تفريق کانسواء ڪن خاص ماڻهن لاء نه پر سڀني لاء کليل هوندا هئا ۽ اهو سندس زندگي جي آخر وقت تائين رهيو. گھڻن جي لاء هو استاد هو ۽ گھڻا کيس پنهنجي پي جيان سمجھندا هئا. کيس گھڻن ماڻهن جيان زندگي جي ڪنهن هڪ خاني ۾ بند ڪرڻ انتهائي ڏکيو آهي ۽ سندس شخصيت به اهڙي نه هئي جو رڳو هڪ خاني ۾ سمائجي سگھي. اهو چوڻ ته سندس واسطو رڳو سياست سان رهيو اڌوري ڳالهه ٿيندي. هڪ ئي وقت ۾ ساڻس ملڻ وارن ۾ مختلف موضوعن ۽ شعبن سان دلچسپي رکندڙ دوست موجود هوندا هئا ۽ هو انهن سڀني سان منهن ڏيندو هو ۽ کين مطمئن ڪندو هو. سندس دوستن ۾ سياست سان گڏ ادب، ميوزڪ ۽ ڊانس سان واسطو رکندڙ ماڻهو به شامل هئا جن کي انهن شعبن متعلق چڱي خاصي ڄاڻ هئي. آزاد وٽ پاڻ سٺو ميوزڪ سسٽم ۽ گيتن ۽ ڪتابن جو چڱو ذخيرو موجود هوندو هو جيڪو سندس بيٺڪ ۾ هوندو هو، جتي دوستن سان ڪچهري ٿيندي هئي. انهن سڀني شين مان سڀ دوست فائدو حاصل ڪندا هئا ۽ هو پاڻ ان ڳالھه جي همت افزائي ڪندو هو. ڪتابن سان گڏوگڏ آئون کانئس ڊرامن ۽ فلمن جون ڪيسٽون پڻ وٺي ويندو هوس. مون اهو ڏٺو ته کيس دوستن کي اهي شيون ڏيندي خوشي ٿيندي هئي ۽ هو ان ڳالھه جي پرواه نه ڪندو هو ته انهن مان گھڻيون شيون موٽن ٿيون. کانئس ورتل ڪجھ ڪتاب شايد مون وٽ اڃا به موجود آهن. ان وقت جڏهين ضياءالحق جي دور ۾ پاڪستان متعلق گھڻن ڪتابن تي بندش هوندي هئي ته اهي ڪتاب يا انهن جون فوٽو اسٽيٽ ڪاپيون آزاد وٽان ملي وينديون هيون جيڪي کيس پرڏيهه ۾ رهندڙ سندس دوست ڪنهن ريت موڪليندا هئا.
آزاد لاء اهو چوڻ وڌيڪ مناسب ٿيندو ته سندس واسطو کاٻي ڌر ۽ سنڌي ۽ بلوچ قوم پرست سياست سان هو. پر کيس ڪنهن هڪ خاص سياسي جماعت سان جوڙي نه ٿو سگھجي. ان سلسلي ۾ مٿس تنقيد به ٿيندي هئي پر هو ان جي پرواه نه ڪندو هو ۽ کلي ڳالھه ٽاري ڇڏيندو هو. لالا لعل بخش رند ۽ يوسف نسڪندي سندس ويجھا دوست هوندا هئا ۽ سندس ان روئي تي سندس سرزنش به ڪندا هئا پر اهي ساڳي وقت ساڻس هڪ ويجھڙائي ۽ قربت به رکندا هئا. هو انهن سڀني کي ٻڌنڌو هو پرِ پنهنجي ورتاء لاء ڪنهن جواز ۽ دليل ڏيڻ جي بجائي بس هڪ زوردار ٽهڪ ان جو جواب هوندوهو. اهو نه هو ته سندس مقصد پنهنجي ان ورتاء مان ڪي ذاتي فائدا حاصل ڪرڻ هو بس اها سندس طبيعت هئي ۽ شايد ان ڪري ئي کيس آزاد چيو ويندو هو. سندس پيپلز پارٽي جي اڳواڻن ۽ خاص طور تي لياري جي اسمبلي ميمبرن ۽ وزيرن ستار گبول، رحيم بلوچ ۽ ٻين اڳواڻن سان ذاتي ناتا هوندا هئا ۽ وٽس کانئن فائدا حاصل ڪرڻ جا گھڻا موقعا هئا، جنهن جي لاء کيس چيو به ويندو هو پر هن نه پاڻ کي پابند ڪرڻ ٿي چاهيو ۽ نه ئي پنهنجي برابري واري حيثيت تي ڪو ڪمپرومائز ڪرڻ لاء تيار هو. هو آخر وقت تائين سنگولين جي ساڳئي گھر ۽ ساڳئي پاڙي ۾ رهيو ۽ ساڳئي طريقي سان پنهنجي زندگي گذاريندو رهيو. ساڳي وقت هو سنڌي عوامي تحريڪ سان به لاڳاپيل هو ۽ ڪراچي ۾ ان جي تنظيم ۾ هڙان ۽ وڙان نه گھٽائيندو هو. بي ايس او عوامي ۽ بلوچ ادبي تنظيمن جا دوست به مختلف معاملن ۽ ڪراچي ۾ رابطن لاء ساڻس رابطي ۾ هوندا هئا. لياري ۾ سنڌي ادبي سنگت کي متحرڪ ڪرڻ ۾ سندس اهم ڪردار هو. هن ان جي لاء پهرين مولوي عثمان پارڪ جي لائبريري ۽ پوء چاڪيواڙي ۾ فٽ بال هائوس ۾ گڏجاڻين لاء جاء جو بندوبست ڪيو ۽ پاڻ به ۽ انهن گڏجاڻين ۾ باقاعدي شرڪت ڪندو هو. هر وقت متحرڪ شخص جيڪو ڪنهن به عوامي ۽ انساني حقن جي تحريڪ ۾ شامل هئڻ لاء تيار هوندو هو.
بلوچستان ۾ جڏهين ذڪري فرقي خلاف مذهبي جماعتن هڪ مهم شروع ڪري کين هراسان ڪرڻ شروع ڪيو ته آزاد ڄڻ ان سڄي ناانصافي خلاف هڪ اڳواڻ جي طور تي سامهون آيو ۽ هن سڄي ڪراچي ۾ جلسن، جلوسن، پريس ڪانفرنسن ۽ مختلف سياسي، سماجي ۽ انساني حقن جي اڳواڻن سان ملاقاتن وسيلي ان مسئلي کي نروار ڪيو ۽ گھڻي حد تائين مذهبي جماعتن جي دٻاء کي گھٽائڻ ۾ ڪامياب ويو.
لياري جي حوالي سان آزاد کي هڪ حوالو سمجھيو ويندو هو. ان جو اندازو مون کي ساڻس تعلق جي شروع ۾ ئي ان وقت ٿيو جڏهين مون 1977 ۾ پي اين اي جي ڀٽو حڪومت خلاف تحريڪ وقت لياري جي سياسي صورتحال جي حوالي سان هڪ مضمون لکيو هو جيڪو عوامي تحريڪ جي ترجمان رسالي تحريڪ ۾ شائع ٿيو هو. ان مضمون جي سلسلي ۾ جيڪڏهين آئون ائين چوان ته وڌاء نه ٿيندو ته ان ۾ جيڪڏهين آزاد جي مدد ۽ رايا شامل نه هجن ها ته اهو اڌورو رهجي وڃي ها. نه رڳو ڪراچي پر پاڪستان ۽ پرڏيھه جي صحافين کي به لياري جي مختلف سماجي ۽ سياسي مسئلن جي حوالي سان ڪا اسٽوري ڪرڻي هوندي هئي ته کين آزاد سان رابطي ۾ اچڻ لاء چيو ويندو هو جيڪو کين مختلف ماڻهن سان ملائيندو ۽ مختلف علائقن ۾ وٺي ويندو هو. اهڙا حوالا ڪيترن انگريزي ۽ اڙدو رسالن ۽ اخبارن ۾ ڏسي سگھجن ٿا. لياري جي حوالي سان خاص طور تي سندس ڄاڻ انسڪلوپيڊيائي هئي.
لڳندو ائين هو ته هو بس مڙد ميدان هو، جيڪو ڪتاب وغيره رکي ۽ دوستن کي ڏيئي بس پنهنجي علم دوستي ظاهر ڪندو هو. پر ائين نه هو. ساڻس مختلف موضوعن تي ڳالهائي سگھجي پيو. هو ساڳي وقت بلوچي، سنڌي ۽ اڙدو ۾ لکي سگھندو هو ۽ انهن جي شاعرن، ليکڪن ۽ ٻين اهم شخصيتن تي سير حاصل ڳالھه ٻولھه ڪري سگھندو هو. منجھس مون هڪ خاص ڳالھه ڏٺي ته جڏهين کيس ڪنهن موضوع تي لکڻ لاء چيو ويندو هو ته اهو گھٽ ئي ٿيندو هو ته هو اڳواٽ ئي لکي اچي. پروگرام جي ڪاروائي شروع ٿيڻ کان ڪجھ وقت اڳ هو اتي پهچي هڪ پاسي ٿي ويهي رهندو هو۽ جيڪي ڪجھ کيس لکڻو هوندو هو اهو لکي وٺندو هو. اهو ساڳيو طريقو مون ڪنهن حد تائين فقير محمد لاشاري ۾ به ڏٺو هو.
آزاد جو اداره امن و انصاف، جنهن جو ملڪ جي ترقي پسندن سان ويجھو تعلق هو ۽ جنهن هڪ ڊگھي عرصي تائين سنڌي ادبي سنگت ڪراچي کي گڏجاڻين لاء پنهنجي جاءِ استعمال ڪرڻ جي اجازت به ڏني هئي، سان هڪ خاص تعلق هو. هو هڪ ڊگھي عرصي تائين اداري پاران اڙدو ۾ نڪرندڙ رسالي جفاڪش جو ايڊيٽر رهيو ۽ اداري جي مختلف سرگرمين ۾ پڻ حصو وٺندو رهيو.
اها سندس خوش قسمتي هئي ته اداري تي جڏهين دهشت گردن جو حملو ٿيو جنهن ۾ اتي موجود سڀ ڄڻا اجل جو شڪار ٿي ويا ان کان رڳو ڪجھ وقت پوءِ آزاد اتي پهتوهو جنهن ان سڄي ڪاروائي کان دنيا کي آگاه ڪيو. ان حملي کان پوءِ ادارو ۽ رسالو جفاڪش ٻيئي بند ٿي ويا ۽ حملو ڪندڙ ٻين گھڻن اهڙن حملن جيان نامعلوم جي ڌنڌ ۾ گم ٿي ويا.
لياري ۾ هئڻ وقت آزاد سان اڪثر ملاقات ٿيندي رهندي هئي. منهنجي گلشن حديد منتقل ٿيڻ کان پوء انهن ملاقاتن ۾ وقفو وڌي ويو. آزاد جو گھر پراڻي ڪنڀار واڙي جي پاڙي سنگولين ۾ آهي جيڪو هڪ لحاظ کان ڄڻ گينگ وار جي مختلف گروهن جو ڳڙه رهيو آهي. ان ڪري لياري جي صورتحال جي خراب ٿيڻ کان پوء اهو رابطو ڄڻ ختم ئي ٿي ويو. بس شهر ۾ ٿيندڙ ڪنهن ادبي، سياسي ۽ ثقافتي پروگرام وغيره ۾ سرسري ملاقات ٿي ويندي هئي جيڪا وري ملڻ جي واعدي تي ختم ٿي ويندي هئي. پر پوء اهو سلسلو به ختم ٿي ويو. ڪجھ دوستن کان خبر پيئي ته آزاد پاڻ کي بلڪل گھر تائين محدود ڪري ڇڏيو هو. هو نه ته موبائل فون رکندوهو ۽ نه ئي گھڻن دوستن سان ملڻ ۽ ڳالهائڻ پسند ڪندو هو. ان جو هڪ ڪارڻ سندس صحت به ٿي سگھي پيئي. پرتازو هڪ گڏيل دوست کان اها خبر پيئي ته جڏهين سندس صحت ٺيڪ هئي تڏهين به هو پنهنجي گھر تائين ئي محدود ٿي ويو هو. هن دوست جو چوڻ هو ته آزاد جو ڏينهن شام چئين وڳي کان شروع ٿيندو هو ۽ پوء هو رات جو دير تائين جاڳندو رهندو هو جنهن دوران هو اٽڪل سورنهن اخبار پڙهندو هو.
ان جي باوجود ته پنهنجن آخري ڏينهن ۾ آزاد پاڻ کي پنهنجي صحت وغيره جي لحاظ کان پنهنجي گھر تائين محدود ڪري ڇڏيو هو پرسندس دوست اڃا به ٻاهرين دنيا سان رابطي لاء سندس ذريعو هئا. سٺي ڳاله اها هئي ته آزاد کي اڪيلو نه ڇڏيو ويو هو. خاص طور تي سندس ٻار سندس جوڳي سار سنڀال لهندا هئا ۽ سندس ذاتي دوستن مان گھڻا آخر وقت تائين به ساڻس گڏ هئا.