آتم ڪٿا / آٽوبايوگرافي

زندگيءَ جون ڪٿائون ۽ ساروڻيون

سال ڏيڍ اڳ ڪاوش دنيا ۾ رئوف نظاماڻيءَ جي آتم ڪٿا ڇپجڻ شروع ٿي. سندس آتم ڪٿا ٻين سنڌي ڪٿائن کان ان ڪري منفرد آھي تہ ھن ۾ سندس پنھنجي ذات جو غير ضروري تذڪرو ڪونھي. ائين کڻي چئجي تہ اھا ڪراچيءَ جي تاريخ يا اڀياس آھي. ائين ڪونھي تہ اھا ڪٿا صرف ڪراچيءَ جي چوڌاري ڦري ٿي، پر اھا ڪٿا اسان کي ليکڪ سان واسطي ۾ آيل ڪيترن نامور شخصيتن جھڙوڪ امام علي نازش، ڊاڪٽر فيروز احمد فيروز، رسول بخش پليجو، ڄام ساقي، جمال نقوي، عبدالرحمان نقاش وغيرھ جا احوال بہ آڇي ٿي، جنھن سان اسان کي ويجهي ماضيءَ جي سنڌ جي سياسي ۽ ادبي تاريخ کي سمجهڻ ۾ مدد ملي ٿي.  ڏھاڪو کن مضمون سندس خاندان جي حوالي سان آھن، باقي مضمونن ۾ ڪراچيءَ جي ادبي، سياسي ۽ سماجي روئداد سان گڏ نامور شخصيتن جو احوال بہ آھي. ھيءُ ڪٿائي ڪتاب آتم ڪٿا کان وڌيڪ ڪراچيءَ جي تاريخ ۽ سنڌ جي سياسي ۽ ادبي تاريخ لاءِ بنيادي مواد فراھم ڪري ٿو.

Title Cover of book زندگيءَ جون ڪٿائون ۽ ساروڻيون

اسلم خواجه، جنهن پنهنجي رولاڪين کي تخليق جو ذريعو بڻايو!

ڪجهه وقت اڳ مون هن کان پڇيو ته، ”پنهنجي پهرين ملاقات ڪڏهن ٿي هئي؟“ ته هن مون کي جواب ڏنو ته، ”شايد 1978 ۾ هڪ گڏيل دوست جي گھر ۾.“ دوستن سان دوستيءَ جي عرصي ۽ سن کي ياد رکڻ گھٽ ۾ گھٽ منهنجي لاءِ ڏکيو هوندو آهي، ڇاڪاڻ ته اهو ناتو ئي اهڙو آهي، جو وقت جي حساب رکڻ جو موقعو ئي نه ملندو آهي، پر هن کي اهو سڀڪجهه ياد هو. مون کي حيرت ٿي ته، اسلم خواجه سان منهنجي دوستيءَ کي اٽڪل ٽيتاليهه سال ٿيڻ وارا آهن ۽ اها ڄڻ اڃا ڪالهوڪي ڳالهه لڳي ٿي.
ان وقت اسان ڪجهه دوست عوامي تحريڪ کان ڌار ٿيا هئاسين، جڏهن ته اسلم ڊيموڪريٽڪ اسٽوڊنٽس فيڊريشن (ڊي ايس ايف) سان لاڳاپيل هو. ان کان پوءِ مختلف موقعن تي اسلم سان ملاقاتون ٿينديون رهيون.
حقيقت اها آهي ته ان وقت هو منهنجي لاءِ اهڙن نوجوان سياسي ڪارڪنن جيان هو، جيڪي سياسي تنظيمن سان لاڳاپيل هوندي به هڪ ڇڙواڳ زندگي گذاريندا هئا. کين پنهنجي سمهڻ، اٿڻ ۽ کائڻ پيئڻ وغيره جي گھڻي پرواهه نه هوندي هئي، ان ڪري شروع ۾ آئون کيس گھڻي سنجيدگيءَ سان نه وٺندو هوس ۽ نه ئي اسان ۾ ڪا گهڻي ويجھڙائپ هوندي هئي. ان جو هڪ ڪارڻ اهو به هوندو هو ته هڪ اڌ موقعي تي مون کي اهو محسوس ٿيو ته يا ته هي گھڻو حساس آهي، يا احساسِ ڪمتري جو شڪار آهي.
هڪ ادبي تقريب ۾ آئون ڪنهن دوست سان بيٺو هوس ته اسلم به اتي آيو. آئون شايد کيس ان وقت غيرارادي طور پورو ڌيان نه ڏيئي سگھيس ۽ ان دوست سان ئي ڳالهين ۾ لڳل رهيس. نه رڳو هن اها ڳالهه مون کي ان وقت چئي ڏني، پر گھڻو عرصو مون کان پري به رهيو.
مون تي سندس نئون روپ ان وقت ظاهر ٿيو، جڏهن مون هلال پاڪستان ۾ سندس ڪالم پڙهڻ شروع ڪيا. جيتوڻيڪ لکڻ جي حوالي سان اها شايد اڃا سندس شروعات هئي، پر هو منهنجي آڏو هڪ پڪو پختو ۽ منفرد ليکڪ هو، جنهن وٽ زندگيءَ جا تجربا، نيون ڳالهيون ۽ نئون اسلوب هو. اهو سڀڪجهه اسلم بابت منهنجي راءِ کي بدلائڻ لاءِ ڪافي هو. هو شايد اهڙن ٿورن سياسي ڪارڪنن مان هو، جن پنهنجي رولاڪيءَ کي هڪ مثبت نموني استعمال ڪندي، ان کي تخليق جو ذريعو بڻايو هو. سندس انهن ڪالمن کي جيتوڻيڪ گھڻو پسند ڪيو ويو، پر هو ان کي گھڻي عرصي تائين جاري نه رکي سگھيو.
پنهنجي درويشاڻي هلت چلت جي باوجود هو وڏي ۾ وڏي ادبي ۽ سياسي حيثيت واري ماڻهوءَ سان به برابريءَ واري حيثيت ۾ پيش ايندو آهي. پنهنجي آزاد حيثيت تي هو ڪنهن به مصلحت کان ڪم نه وٺندو آهي، ان جو ڪارڻ شايد اهو آهي ته هو ڪنهن جي حيثيت مان به ڪو فائدو حاصل ڪرڻ ناهي چاهيندو. مون کي ياد ٿو پئي ته هڪ ڀيري هن مون کي ۽ ڊاڪٽر شمس سومرو کي ايمنسٽي انٽرنيشنل جي ڪوئيٽا کان سبي تائين سائيڪل ريلي ۾ هلڻ جي دعوت ڏني هئي. ان ريليءَ ۾ ڊاڪٽر شير شاه سيد ۽ ايمنسٽي انٽرنيشنل سان لاڳاپيل ڪراچيءَ جا ٻيا ڊاڪٽر ۽ سندن ٻار به شامل هئا. اسان ڪراچيءَ کان ڪوئيٽا پهتاسين، جتي ڪنهن هڪ اڌ گھمڻ جي پروگرام ۾ شمس کي ۽ مون کي نه چيو ويو. خير اسان جي لاءِ ته اها ڳالهه ڪا گھڻي اهميت جي حامل نه هئي، پر اسلم ان کي گھڻو محسوس ڪيو ۽ ان ريلي جي منتظمين کي پڻ اهو احساس ڏياريائين، جن نه رڳو ساڻس، پر اسان سان به معذرت ڪئي.اسلم منهنجي انهن ڪجهه دوستن مان آهي، جن کي خانداني دوست چئي سگھجي ٿو. اسان سڀني ڀائرن سان سندس ڪنهن نه ڪنهن نموني جو تعلق رهيو آهي. حسن منصور سان ته سندس نهايت ئي ويجھي دوستي هئي، پر منهنجو وڏو ڀاءُ، جنهن جو ادب سان هڪ پڙهندڙ وارو تعلق هو، اهو به اسلم جي گھڻو ويجھو هوندو هو. جيتوڻيڪ سندس وفات کي اٽڪل تيرنهن سال ٿي ويا آهن، پر اسلم اڃا به مختلف موقعن تي کيس ياد ڪندو آهي. هو نه رڳو مختلف معاملن تي اسلم سان ڳالهائيندو هو، پر سندس ڪالم به پڙهندو هو ۽ انهن تي لکت ۾ تنقيد به ڪندو هو. ڪڏهن گھر ۾ جيڪڏهن حسن نه هوندو هو ته اسلم امان سان ڪلاڪن تائين پيو ڪچهري ڪندو هو ۽ پوءِ امان اهي احوال اسان سان ڪندي هئي.
رولاڪي اڃان تائين به اسلم جي شخصيت جو حصو آهي. وٽس ڪو باقاعدي روزگار يا نوڪري ڪونهي. لکڻ پڙهڻ ڄڻ سندس روزگار به آهي ته سندس زندگي گذارڻ جو طريقو به. ڪجهه عرصو اڳ هن حارث گذدر سان سندس ريسرچ انسٽيٽيوٽ ۾ ڪن پروجيڪٽس تي ڪم ڪيو هيو. مختلف ڪتابن ۽ مضمونن وغيره جي ترجمي وارو ڪم هن لاءِ نه رڳو روزگار جو ذريعو آهي، پر اهو ساڳئي وقت هن جي ادبي ۽ سياسي مقصدن جو پورائو پڻ ڪري ٿو.
ڪجهه عرصو اڳ هڪ شاديءَ ۾ ٿيل ملاقات جي موقعي تي ڳالهيون ڪندي مون کيس چيو ته، ”اسان جي ڀيٽ ۾ تنهنجي زندگي گھڻي بي ترتيب ۽ غير منظم آهي، جيڪا تنهنجي ڪم ۾ به رنڊڪ جو باعث بڻجي ٿي.“ ان تي سندس جواب ڏاڍو منفرد ۽ منطقي هو. سندس چوڻ هو ته، ”ڳالهه ان جي ابتڙ آهي. توهان پنهنجو سڄو ڏينهن پنهنجي دفتر ۾ گذاري گھر اچو ٿا ۽ پوءِ گھر وارن کي وقت ڏيڻ کان پوءِ ڪلاڪ ٻه مشڪل سان پنهنجي لکڻ پڙهڻ جي ڪم کي ڏيئي سگھو ٿا، جڏهن ته مون تي اهڙي قسم جي ڪابه پابندي ناهي. آئون پنهنجي مرضيءَ موجب جيڏي مهل چاهيان، پنهنجو ليپ ٽاپ کڻي، ڪٿي به ويهي پنهنجو ڪم ڪري سگھان ٿو.“
منهنجي خيال ۾ جيڪڏهن سندس ڪيل ڪم تي نظر وجھجي ته سندس اها ڳالهه حقيقت لڳي ٿي. نه رڳو هن ڪيترن ڪتابن جو ترجمو ڪيو آهي، پر گھڻا ڪتاب سندس پنهنجي تحقيق جو نتيجو به آهن. انهن مان گھڻا ڪتاب ڇپجي پڙهندڙن جي هٿن ۾ اچي چڪا آهن. ڪجهه وقت اڳ انگريزي ۾ پاڪستان جي عوامي تحريڪن جي حوالي سان سندس اهم ڪتابPeople’s Movements in Pakistan ڇپجي پڌرو ٿيو آهي، جنهن کي سڄي ملڪ ۾ گھڻو ساراهيو ويو آهي. هن ڪتاب متعلق هن گھڻو اڳ مون سان ذڪر ڪيو هو. سندس چوڻ هو ته ان ڪتاب لکڻ جو محرڪ سندس اها ڪاوڙ آهي ته، ملڪ ۾ ٻيو ڪو ان اهم موضوع تي قلم کڻڻ لاءِ تيار ناهي. مون کيس چيو هو ته، جيڪڏهن ڪاوڙ تخليق جو ڪارڻ بڻجي ٿي ته، اهڙي ڪاوڙ اسان گھڻن کي اچڻ گھرجي.
اسلم جيتوڻيڪ اهو ڏيکاءُ نه ڏيندو آهي، پر سندس دوستي ۽ واسطا پاڪستان جي گھڻن ناليوارن ترقي پسند شخصيتن سان رهيا آهن ۽ انهن مان گھڻا عزت سان سندس ذڪر ڪندا آهن. هو هڪ آزاد منش ۽ هر ڪنهن کي منهن تي چئي ڏيندڙ آهي، پوءِ ڪنهن کي سندس اها ڳالهه وڻي يا نه. سندس اها عادت گھڻن کي نه به وڻندي آهي ۽ گھڻا ان ڪري سندس ويجھو به نه ايندا آهن. شايد اهو به هڪ ڪارڻ آهي جو هو پنهنجي گھڻي تحقيقي ۽ تخليقي ڪم جي باوجود جُوڳي مڃتا نه ماڻي سگھيو آهي. منهنجو خيال آهي ته کيس ان جي ڪا گھڻي پرواهه به ناهي. هو بس پنهنجي ڪم سان ڪميٽيڊ آهي، جيڪو سندس لاءِ مڃتا ۽ اطمينان آهي.