ناروي ۾ رمضان ۽ نمازن جا ٽائيم
”سج اڀرڻ کان لهڻ تائين دورانو ساڍن ويهن ڪلاڪن جو ٿيو پر جيئن ته سحريءَ جو ٽائيم سج اڀرڻ کان ڪلاڪ ڏيڊ اڳ پورو ٿئي ٿو ان ڪري روزي جو دورانيو ٻاويهه ڪلاڪ ٿي ويو.“
هتي رهندڙ هن سنڌي نوجوان جي اها ڳالهه ٻڌي اسانجي مڪراني ۽ ڪڇي خلاصين جي منهن جو پنو ئي لهي ويو ۽ جنهن ڪاوڙ واري نموني جي شڪل ٺاهي هن نوجوان ڏي ڏٺو، ان مان مونکي ائين لڳو ته هي درويش ماڳهين هن نينگر تي نه ڇوهه ڇنڊين. پر مون ڏٺو ته هنن کي ايترو عقل هو ۽ سالن کان جهازن تي سفر ڪري ايتري جاگرافيائي ڄاڻ هئي جو هنن جهازران ڪمپنيءَ تي ڇوهه ڇنڊيا. اها ئي ڳالهه منهنجي ”واچ“ ۾ ڊيوٽي ڪندڙ ڪڇي تيل واري (Oiler) ڪئي. هاڻ اهي ڪم وارا G.P يعني ”جنرل پرپز“ ڪم ڪرڻ وارا سڏجن ٿا نه ته انهن ڏينهن ۾ اهي تيل وارا، آگ وارا، خلاصي سڏبا هئا ۽ انهن جا اهي امتحان نه ٿيندا هئا جيڪي اڄڪلهه ضروري ٿي پيا آهن. اسان واري ”تيل واري“ چيو ته ڪمپنيءَ وارا ذليل آهن. هنن جڏهن هن جهاز کي ليما، سانتياگو، مونٽي وديو، سلوادور بندرگاهن واري سائوٿ آمريڪا واري روٽ تي رکيو ته پوءِ آخري وقت تي اسان جي جهاز تي هالنڊ، بيلجم ۽ ناروي جو سامان چاڙهي اسان کي هيڏانهن اتر قطب ڏي ڇو موڪلي ڇڏيائون؟“ پهرين ته مونکي ڳالهه سمجهه ۾ نه پئي آئي ته هن جو مطلب ڇا آهي. اسان جهاز وارن جو روٽ سان ڪهڙو مقصد، اسانجو ڪم ٿيو ڏينهن رات جهاز هلائڻ- روٽ کڻي ڪهڙي به هجي جهاز کڻي ڪيڏو به وڏو هجي. ڏينهن رات جي ڊگهن سفرن ۾ ڪٿي نه ڪٿي ته طوفان ۽ خراب موسم به ملندي! پر پوءِ مونکي سمجهه ۾ آيو ته هي خلاصي چار درجا پڙهيل آهي ۽ سمجهي ٿو ته دنيا جي اتر اڌ گول ۾ جون ۽ جولاءِ اونهاري جا مهينا آهن ۽ جيترو مٿي اتر قطب ڏي وڃبو ڏينهن ويندا وڏا ٿيندا، پر اهي ساڳيا مهينا ڏکڻ قطب ۾ سخت سياري جا ٿين ٿا ۽ جيترو ڏکڻ قطب ڏي وڃبو ته ڏينهن ننڍا ۽ راتيون وڏيون ٿينديون. اسان بعد اسان جي ڪمپنيءَ جو ٻيو جهاز جنهن کي اسان واري روٽ تي برازيل، چلي، پيرو، پوروگئي وغيره ملڪن ڏي موڪلي رهيا هئا انهن جو ڏينهن بنا شڪ جي ڪلاڪ ٻن جو مس ٿيندو. جو اتي راتيون ڊگهيون آهن ۽ ڏينهن نه برابر، ڇو جو چلي، پيرو، ارجنٽائين توڙي آسٽريليا نيوزيلنڊ ۾ جون جولاءِ آگسٽ جا مهينا سياري جا آهن يعني ڊگهين راتين ننڍن ڏينهن جا.
اسان جي حيرت تي جيڪب آباد واري جوان چيو ته ”سر! اڃان ته سترهين ارڙهين جون آهي. سمر سولسٽائيس (Summer Solstice) ٿيڻ ۾ اڃان به ٽي ڏينهن کن آهن.“ آئون سندس ڳالهه سمجهي ويس جو اهي شيون اسان فرسٽ ييئر ۽ انٽر ۾ جاگرافيءَ جي سبجيڪٽ ۾ پڙهيون. عربي يا فارسي بدران اسانجي ڪلاس جو آپشنل سبجيڪٽ جاگرافي هو ۽ جاگرافيءَ جي ٽيچر مسٽر طارق مصطفيٰ جي ڇا ڳالهه ڪجي. اسان کي هن جاگرافي ائين ٿي پڙهائي ۽ ياد ڪرائي ڄڻ اسان جاگرافي ۾ ماسٽرس ڪري رهيا هجون، پر هجيس شاباس ۽ منهنجا سڀ ڪلاس ميٽ ان ڳالهه کي مڃيندا- ويندي اسان جو انگريز فوجي پرنسپال ڪرنل ڪومبس به چوندو هو ته سر طارق مصطفيٰ کي پڙهائڻ جو ڏانءَ اچي ٿو. هن اسان شاگردن ۾ جاگرافي لاءِ ڏاڍي دلچسپي ۽ اتساهه پيدا ڪيو. ايتري قدر جو مونکي اڄ به ان ڳالهه تي حيرت ٿيندي آهي ته اسان جا ٽوئرسٽ بنا جاگرافيڪل ڄاڻ جي ملائيشيا، سنگاپور، جپان، انگلينڊ توڙي آمريڪا جا ملڪ گهمڻ ۾ ڇا enjoy ڪندا هوندا. ڪا به جاءِ گهمڻ لاءِ ان جي جاگرافي ۽ تاريخ جي ڄاڻ اڳواٽ رکڻ ضروري آهي.
جيڪب آباد واري همراهه جي ڳالهه آئون سمجهي ويس ته 21 جون تائين اڃان به روزانو ڏينهن وڏو ٿيندو رهندو ۽ رات ننڍي. ان بعد آهستي آهستي ڏينهن جي ڊيگهه گهٽجڻ شروع ٿيندي تان جو هڪ اهڙي تاريخ (23 سيپٽمبر) ايندي جڏهن ڏينهن ۽ رات هڪ برابر ٿيندا. ان بعد وري راتيون وڏيون ٿيڻ شروع ٿينديون. هر سال ٻه تاريخون اهڙيون ٿين ٿيون (هڪ مٿين 23 سيپٽمبر ۽ ٻي 20 مارچ) جڏهن سج جو وچ خط استوا جي بلڪل مٿان رهي ٿو ۽ انهن ٻنهي تاريخن تي ڏينهن رات هڪ جيڏا ٿين ٿا. اهي تاريخون Equinox سڏجن ٿيون. مٿي بيان ڪري آيو آهيان ته سج هر روز مشرق مان ساڳي Point تان نٿو اڀري ۽ نه ساڳي پوائنٽ وٽ مغرب ۾ لهي ٿو. اها روزانو سِرڪندي رهي ٿي ۽ ٻن پوڇڙن تائين سڄو سال سج جي اڀرڻ (مشرق) ۽ لهڻ (مغرب) جو سلسلو لڳو رهي ٿو. انهن مشرقن ۽ مغربن جي ڇيڙن جو وچ جي ڪبو ته ان هنڌان سج Equinox واري تاريخ تان ئي اڀري ٿو ۽ لهي ٿو. اڳئين زماني ۾ ان خاص مشرق ۽ مغرب وٽان سج کي چڙهندو ۽ لهندو ڏسي ماڻهو چوندا هئا ته اڄ ڏينهن ۽ رات برابر آهي. هي ان زماني جي ڳالهه آهي جڏهن اڃان ڪئلينڊر عام نه هئا ۽ واچون ته اڃان ايجاد به نه ٿيون هيون.
دنيا جي اتر واري اڌ گول (Northern Hemisphere) ۾ مارچ واري اڪيناڪس (جيڪا Vernal Equinox سڏجي ٿي)، بهار جي آمد جو اطلاع سمجهي ويندي هئي ۽ ڪيتريون قومون هن تاريخ تي نئون سال ملهائينديون هيون جيئن ايران ۾ آتش پرست ”نوروز“ ملهائيندا هئا. هاڻ ته نوروز جو جشن هڪ ڪلچرل جشن ٿي پيو آهي ۽ ايران ۾ مسلمان به ملهائين ٿا جيئن ڪيتريون ئي هندو رسمون اسان وٽ توڙي ملائيشيا ۾ مسلمان ملهائين ٿا جن جو واسطو اسلام سان نه آهي پر اسان جي ڪلچر سان آهي. اهڙي طرح هن Equinox واري تاريخ تي سائوٿ انڊين (تامل، مليالم، تيلگو وغيره) پنهنجي ملڪ ۾ توڙي ملائيشيا ۽ سنگاپور ۾ ”پونگل“ جو جشن ملهائين ٿا جنهن ۾ هڪ متاري ڍڳي کي هار سينگار ڪري هن کي سنگاپور ۽ ڪوالالمپور جي رستن تان سرڪس ڪرائين ٿا. اهڙي طرح آشوري (Assyrian) ڪئلينڊر ۾ به هيءَ Equinox نئين سال شروع ٿيڻ جي نشاندهي ڪري ٿي. اهڙي طرح 23 سيپٽمبر واري اڪيناڪس سرءَ جي موسم جي آگاهي ڏئي ٿي. ان بعد راتيون وڏيون شروع ٿين ٿيون، سيارو پنهنجا جوڀن ڏيکاري ٿو ۽ ٽرنڍهام جهڙن اتراهن شهرن ۾ اونداهه جو راڄ وڌندو رهي ٿو. اونداهه ۽ سخت سردي ڪري اداسي ۽ مايوسيءَ جو عالم رهي ٿو ۽ مٿين شهر ٽرنڍهام جنهن جو ذڪر ڪري رهيا آهيون اتي ڏينهن سُسيو ٻن ٽن ڪلاڪن جو وڃيو ٿئي باقي بچيل ڪلاڪ رات جي اونداهي رهي ٿي. جهازن جي آمد ۽ رونقون ختم ٿيو وڃن. سمنڊ مٿان برف جو تهه چڙهيو وڃي، وڻ پن ڇاڻي روڏا ٿيو وڃن، ملڪ جا سهڻا پکي ڏکڻ ڏي گرم ملڪن اسپين، اٽلي يا اڃان به اڳتي آفريڪا جي ملڪن موراڪو، الجيريا، لبيا کان وڃيو نڪرن. هي ”ڏينهن ننڍي ٿيڻ“ جو سلسلو 21 ڊسمبر تائين هلي ٿو جيڪا تاريخ ونٽر سولسٽائيس (Winter Solstice) سڏجي ٿي. هن تاريخ کان پوءِ روزانو ڏينهن آهستي آهستي وڏو ٿيڻ لڳي ٿو.