دنيا جي ڦاڪن بابت ڄاڻ
* دنيا جي گولي کي جي پتائي گجر وانگر مٿان کان هيٺ ڪپ سان ڪٽي ڳترا ڳترا ڪبو ته اهو ڪٽ جيڪو ڌرتيءَ جي بلڪل وچ ۾ اچي ٿو يعني ڌرتيءَ کي ٻن حصن ۾ ورهائي ٿو اها خط استوا (Equator) جي ويڪرائي ڦاڪ سڏجي ٿي. اها ليڪ (Latitude) دنيا جي اندرين وچ (مرڪز) کان زيرو ڊگري ڪنڊ (Angle) ٺاهي ٿي. ان ڪري خط استوا ٻڙي ڊگري سڏجي ٿي. هاڻ ان خط استوائي ڦاڪ کان جيئن جيئن مٿي وڃبو ته Angle وڌندو ويندو، جيئن سنگاپور سوا کن ڊگري ويڪرائي ڦاڪ تي آهي. بئنڪاڪ 14 ڊگرين تي آهي. ڪراچي اڃان مٿي 25 ڊگرين تي ۽ ڪابل اڃان 10 کن مٿي 35 ڊگرين ويڪرائي ڦاڪ تي آهي. اڃان مٿي وڃبو ته 20 کن ڊگريون مٿي 56 ڊگرين تي ماسڪو آهي. سئيڊن جي شهر مالمو مان آئون پڙهيس اهو به ان ئي ويڪرائي ڦاڪ تي آهي. سئيڊن جي گاديءَ وارو شهر اسٽاڪهوم ڪجهه مٿي 49 ڊگرين تي آهي، ناروي جي گاديءَ جو هنڌ اوسلو به ان ئي ويڪرائي ڦاڪ جي آسپاس آهي. سئيڊن جو هڪ اتراهون شهر ڪِرونا 68 ڊگريون ويڪرائي ڦاڪ تي آهي ۽ ناروي جو شهر ”لانگ ييئر باين“ جيڪو اتر قطب جي ويجهو چند ننڍڙن ڳوٺن مان هڪ آهي اهو 78 ڊگريون ويڪرائي ڦاڪ تي آهي. ان کان مٿي اتر ۾ ڪٿي ڪو ايڪڙ ٻيڪڙ ماڻهو نظر اچي نه ته چوڌاري برف ئي برف تي اڇي رنگ جا برفاني رڇ ئي نظر اچن ٿا. اڃان مٿي وڃبو ته آخر دنيا جي چوٽيءَ اتر قطب (North Pole) تي پهچي وڃبو جتي اسان جي پيٽارو جي ڪلاس ميٽ رفيع ڪاڇيلو جي ڌيءَ انوشڪا پهرين ڇوڪري آهي جيڪا پيرين پنڌ پهتي. اهو هنڌ يعني دنيا جي اتراهين پوائنٽ 90 ڊگريون ويڪرائي ڦاڪ (Latitude) سڏجي ٿي جو دنيا جي وچ وارو ٽٻڪو خط استوا ۽ اتر قطب جي وچ ۾ گوني ڪنڊ يعني 90 ڊگريون ٺاهي ٿي. اهڙي طرح 90 ڊگريون دنيا جي هيٺئين اڌ گول ۾ ڏکڻ قطب آهي. خط استوا کان مٿي اتر ۾ توڙي هيٺ ڏکڻ ۾ هر هڪ ڊگريءَ جو ويڪرائي ڦاڪ اهم آهي جو جتي ڪٿي ڪونه ڪو شهر يا سمنڊ آهي پر ”پنج“ ويڪرائي ڦاڪ اهم آهن: هڪ زيرو ڊگري وارو ”خط استوا“ جيڪو دنيا کي ٻن حصن ۾ ورهائي ٿو: اتر اڌ گول ۽ ڏکڻ اڌ گول ۾. هن ويڪرائي ڦاڪ تي جيڪي شهر آهن اتي ٻارهوئي ڏينهن رات هڪ جيڏا ٿين ٿا. جيئن سنگاپور ۽ ڪوالالمپور ۾ سڄو سال نمازن جو هڪ ئي وقت ٿئي ٿو، ويندي جمعي نمازن ۽ عيد نمازن جو ٽائيم هڪ ئي ٿئي پوءِ عيد ڀلي جولاءِ ۾ اچي يا ڊسمبر ۾. ٻيو اهم ويڪرائي ڦاڪ ساڍن 23 ڊگرين تي آهي. اتر ۾ به ته ڏکڻ ۾ به. اتر وارو Tropic of Cancer (خطِ سرطان) ۽ ڏکڻ وارو Tropic of Capricorn (خطِ جدي) سڏجي ٿو. ان بعد ساڍين 66 ڊگرين وارا ويڪرائي ڦاڪ اهم آهن. اتر وارو Arctic Circle (اتر قطبي دائرو جنهن کي فارسيءَ ۾ مدارشما لگان سڏين ٿا) ۽ ڏکڻ واري کي Antarctic Circle (ڏکڻ قطبي دائرو، فارسيءَ ۾ مدار جنوبگان) سڏين ٿا. آرڪٽڪ سرڪل کان اتر قطب جي نقطي يعني 90 ڊگرين واري علائقي کي ”آرڪٽڪ علائقو“ سڏين ٿا جنهن ۾ هيٺين ملڪن جا ڪجهه اتراهان حصا اچن ٿا: روس، ڪئناڊا، گرين لئنڊ، الاسڪا، ناروي، سئيڊن، فنلينڊ ۽ آئس لينڊ جو پڻ هڪ چورس ڪلو ميٽر.
آرڪٽڪ سرڪل کان هيٺ وارن علائقن ۾ ڪڏهن ڏينهن وڏو ٿئي ٿو ته ڪڏهن (سياري ۾) راتيون پر ڪڏهن به 24 ڪلاڪن جو ڏينهن يا رات نه ٿيندي آهي. 23 ڪلاڪن جو ڏينهن يا رات ”آرڪٽڪ سرڪل“ کان مٿي شروع ٿئي ٿو. اونهاري ۾ جيئن جيئن مٿي وڃبو تيئن تيئن ڏينهن وڌندو ويندو- تان جو اتر قطب يعني 90 ڊگرين تي پهچڻ تي ڇهه مهينن جو هڪ ڏينهن ۽ ڇهه مهينن جي هڪ رات ٿئي ٿي. اهو ئي حال ڏکڻ ۾ ائنٽارڪٽڪ سرڪل کان مٿي آهي، پر جڏهن اتر قطب ۾ ڏينهن يعني اونهارو آهي ته انهن مهينن ۾ ڏکڻ قطب ۾ رات يعني سيارو رهي ٿو. اهو ئي سبب آهي جو اسان وٽ دنيا جي اتر اڌ گول ۾ نومبر ڊسمبر ۽ جنوري سياري جا مهينا آهن ته ڏکڻ اڌ گول ۾ يعني چلي، نيوزيلينڊ آسٽريليا ۾ اهي مهينا گرمي جا يعني اونهاري جا ٿين ٿا.
دنيا جو گولو سڌو هجڻ بدران ساڍيون 23 ڊگريون پاسيرو آهي ان ڪري ڌرتي جو اتر وارو حصو سج جي پاسي آهي ته اتر قطب ۾ ڇهه مهينا سج نظر اچي ٿو. ان بعد ٻئي پاسي پهچڻ تي اتي 6 مهينا رات رهي ٿي.
هڪ ٻي ڳالهه ڌيان ۾ رکڻ جي اها آهي ته سال ۾ ٻه دفعا ڏينهن رات هڪ جيڏا ٿين ٿا جن کي Equinox سڏجي ٿو. اهي آهن هر سال جي 20 مارچ ۽ 23 سيپٽمبر. 20 مارچ تي دنيا ۾ جتي ڪٿي ڏينهن رات ٻارهن ٻارهن ڪلاڪن جو ٿئي ٿو. ان بعد دنيا جي اتر اڌ گول ۾ هر روز ڏينهن وڏو ٿيندو وڃي رات ننڍي- تان جو 21 جون تي ڏينهن وڏي ۾ وڏو ٿئي ٿو. اسان وٽ پاڪستان ۾ ڏينهن 14 ڪلاڪن جو وڃيو ٿئي ۽ رات 10 ڪلاڪن جي. وڌيڪ اتر ۾ اسٽاڪهوم ۽ اوسلو ۾ ڏينهن 20 ڪلاڪن جو ۽ رات 4 ڪلاڪن جي، اڃان به مٿي ناروي جي شهر ٽرنڍهام ۾ ڏينهن 22 ڪلاڪن جو ۽ رات ٻن ڪلاڪن جي ٿئي ٿي.
21 جون بعد اسان واري اتر اڌ گول ۾ ڏينهن آهستي آهستي ننڍو ٿئي ٿو ۽ رات وڌڻ لڳي ٿي تان جو 23 سيپٽمبر اها تاريخ آهي جنهن تي سڄي دنيا ۾ ڏينهن رات هڪ جيڏا ٿين ٿا ۽ پوءِ هر روز رات ڏينهن کان وڏي ٿيڻ شروع ٿئي ٿي تان جو 21 ڊسمبر تي اسان جي اڌ گول ۾ رات وڏي ۾ وڏي ٿئي ٿي.
هر سال جي 21 جون جنهن تي اسان وٽ وڏي ۾ وڏو ڏينهن ٿئي ٿو ۽ 21 ڊسمبر جنهن تي اسان جي اڌ گول ۾ رات وڏي ۾ وڏي ٿئي ٿي، اهي ٻئي ڏينهن Solstice سڏجن ٿا. دنيا جي ڏکڻ اڌ گول ۾ به اهي ٻه ڏينهن Solstice سڏجن ٿا. پر اسان وٽ ڏينهن وڏو آهي ته ڏکڻ اڌ گول ۾ ابتو حساب آهي يعني اتي رات وڏي آهي. هيءَ ڳالهه اسان جي ملڪ جي انهن ماڻهن کي خاص طرح ڌيان ۾ رکڻ کپي جيڪي ڪراچيءَ کان آسٽريليا، نيوزيلينڊ، چلي، سائوٿ آفريڪا، فجي وغيره وڃن ٿا. هونءَ ته اسان جي ماڻهن جو انهن ملڪن ڏي وڃڻ نه ٿيندو هو. هو رڳو انگلينڊ، جرمني، فرانس، ڪئناڊا، آمريڪا (USA) ويندا هئا پر هاڻ آسٽريليا، نيوزيلينڊ پاسي وڃ ته نه فقط اسلام آباد لاهور جا چوڌري، ملڪ ۽ نيازي نظر اچن ٿا پر سنڌ جي ڳوٺن جا نظاماڻي، جويا، گهلو، ڏاوچ، چنڊ، ٻگهيا ويندي اوڏ ۽ مينگهواڙ ڇوڪرا ۽ ڇوڪريون نوڪريون ڪندي نظر اچن ٿيون ۽ ڪيترا ته اتي جا شهري به ٿي ويا آهن ۽ اتي جو پاسپورٽ رکن ٿا. اسان جي ڳوٺ جي هڪ سفارتخاني جي آفيسر جي فرانس کان نيوزيلينڊ بدلي ٿي ته هن جي ٻارن سان اسڪول ۾ اها ئي جٺ ٿي جيڪا مٿي لکي آيو آهيان ته هنن انٽري ٽيسٽ ۾ جون، جولاءِ ۽ آگسٽ جا مهينا اونهاري جا لکيا. جيتوڻيڪ آسٽريليا، نيوزيلينڊ وغيره ۾ اهي مهينا سياري جا هوندا آهن جن ۾ راتيون وڏيون ٿين، اسان وٽ انهن مهينن ۾ راتيون ننڍيون ٿين.