ڳوٺ ”سيهڙ“ (لاڙڪاڻي) جي مس رخسانا ڪانڌڙو فنلينڊ ۾
هن ٻڌايو ته هن بي اي ۽ بي ايڊ ڪراچي يونيورسٽيءَ مان ڪرڻ بعد ماسٽرس انگلش لٽريچر ۾، M.Ed ”اسٽيٽڪس ايڊ يوڪيش“ ۾ ڪئي. ان بعد هن وري M.A انگريزي جي سبجيڪٽ Linguistic ۾ ڪئي ۽ 2005ع ۾ هن کي ڪاليج ۾ ٽيچنگ جاب ملي ويو. رخسانا ٻڌايو ته هن نوڪريءَ بعد هن NED يونيورسٽيءَ مان Applied Linguistic ۾ M.S پڻ ڪئي.
اهو سڀ ڪجهه ٻڌي مونکي حيرت ٿي ته رخسانا هڪ ڳوٺ جي ڇوڪري ٿي ڪري هن وٽ پنهنجي سبجيڪٽ جون نه فقط ڊگريون آهن پر ڄاڻ پڻ. مون هن کي موڪلائڻ وقت تائين هڪ ٻه دفعو اهو چيو ته هن کي ولايت جي ڪنهن يونيورسٽي مان اسڪالر تي ڊاڪٽوريٽ ڪرڻ کپي.
ڪجهه ڏينهن بعد رخسانا جو فون آيو. هوءَ اهو پڇڻ لڳي ته ٻاهر Ph.D ڪرڻ لاءِ اسڪالر شپ ڪيئن ملندي يعني ڪٿان ملندي. اهو سوال ۽ هڪ ٻيو سوال جيڪو منهنجا پڙهندڙ مون کان اڪثر پڇندا آهن ته وڌيڪ تعليم حاصل ڪرڻ لاءِ ڪهڙي ملڪ ۾ وڃڻ کپي. ان بابت منهنجو جيڪو جواب هوندو آهي اهو ٻين جي معلومات ۽ رهنمائيءَ لاءِ هتي لکي رهيو آهيان.
دراصل منهنجو جهاز هلائڻ ۽ مئرين انجنيرنگ سان واسطو آهي. ڪهڙي جهاز لاءِ ڪهڙي ۽ ڪيڏي پاور جي انجڻ کپي، هن فيلڊ ۾ نوجوانن لاءِ اڄڪلهه ڪو مستقبل آهي يا نه، وغيره. سفر ناما ۽ مختلف ملڪن جون ڳالهيون لکڻ منهنجي وندر آهي سو مختلف قسمن جي ماڻهن جو احوال لکندو رهان ٿو. رخسانا ۽ ٻين کي آئون اهو ئي ٻڌائيندو رهان ٿو ته مون کي ان جي ڄاڻ نه آهي ته اسڪالر ڪيئن حاصل ڪجي يا ڪٿان ملي ٿي، پر ايترو آهي جو اڄ جي دور ۾ به جڏهن اسان جي ملڪ کي بين الاقوامي سطح تي ڪا خاص لفٽ نٿي ڪرائي وڃي، ان هوندي به آئون ڏسان ٿو ته اسان جي ملڪ جا به، پنجاب جا ته تمام گهڻا پر سنڌ جا به ۽ سنڌ جي به نه فقط شهرن جا پر ننڍن ڳوٺن جا به ڇوڪرا توڙي ڇوڪريون دنيا جي ملڪن ۾ اسڪالر حاصل ڪري وڌيڪ تعليم حاصل ڪري رهيون آهن نوڪري ڪري رهيون آهن. ڪڏهن ڪڏهن آئون کانئن پڇندو آهيان ته هنن اها اسڪالر حاصل ڪيئن ڪئي ته هنن جا مختلف جواب آهن. ڪيترا انٽرنيٽ ذريعي ڳولين ٿا، ڪي ٻڌائين ٿا ته هنن کي سندن يونيورسٽيءَ وٺرائي ڏني جنهن ۾ هو ليڪچرر آهن، ڪي ٻڌائيندا آهن ته هنن اخبار ۾ اشتهار ڏٺو ۽ ڪي اهڙا به مليا هوندا جن ٻڌايو هوندو ته هو پنهنجي خرچ تي آيا پوءِ هڪ يا ٻن سيمسٽرن بعد اسڪالر ملي وئي. ڪيترن ته اهو ئي ٻڌايو هوندو ته هنن کي HEC ملڪ جي هائر ايڊيوڪيشن طرفان اسڪالر ملي.
سو ولايت ۾ پڙهڻ جو شوق رکڻ واري کي کپي ته هو پاڻ جستجو ڪري. پهرين ڳالهه ته هُن گهٽ ۾ گهٽ ڪنهن اهم سبجيڪٽ ۾ ماسٽرس ڪئي هجي ڇو ته اسڪالر ڏيڻ وارو توهان کي چڱيءَ طرح ٽيسٽ ڪري پوءِ اسڪالر ڏئي ٿو. توهان جي مڪمل ڪيل تعليم جي رزلٽ ڏسي پوءِ توهان کي پرکي ٿو. ان ۾ ڪو شڪ ناهي ته اڄڪلهه اسڪالر ملڻ ڪو اهڙو سولو ڪم ناهي. پاڻ کي قابل سمجهي ڪوشش ۾ لڳو رهڻ کپي. پوءِ توهان جي ڳولا ۽ ڀاڳ تي به depend ڪري ٿو. ساڳي وقت توهان جي پنهنجي سبجيڪٽ ۾ واقعي هوشيار آهيو جيئن مون رخسانا کي انگريزيءَ ۾ ڏٺو ته توهان لاءِ Ph.D ڪرڻ ضروري آهي. اڳ ۾ ته اهو زمانو هو جڏهن اسان مئٽرڪ يا انٽر ۾ هئاسين- يعني 1950 ۽ 1960 واري ڏهاڪي تائين ته ”سنڌي فائنل“ جو امتحان پاس ڪرڻ به وڏي ڳالهه هو ۽ B.A ڪرڻ ته ڇا ڳالهه ڪجي. بي اي پاس ڪرڻ وارو پنهنجو نالو ٻڌائڻ سان گڏ B.A به چوندو هو يا گهر جي ٻاهران نالي جي تختي تي B.A به لکرائيندو هو. اخبار ۾ خط ڇپرائڻ ۾ پنهنجي نالي سان گڏ ”بي. اي“ لکرائيندو هو... يعني هو اعليٰ تعليم يافته آهي ۽ انهن ڏينهن ۾ B.A ڪرڻ وڏي ڳالهه هئي جتي انٽر پاس ڪرڻ وارن کي ئي نوڪري ملي وئي ٿي اتي B.A وارا ته چونڊي چونڊي پنهنجي مرضيءَ جي نوڪري حاصل ڪندا هئا. مون 1953ع يا 1954ع ۾ جڏهن هالا جي گورنمينٽ هاءِ اسڪول ۾ پهرين درجي انگريزي يعني اڄ جي پنجين ڪلاس ۾ داخلا ورتي ته ان اسڪول جا اڌ کان وڌيڪ ٽيچر فقط انٽر پاس هئا. اها ٻي ڳالهه آهي ته هو شاگردن کي علم ڏيڻ جي معاملي ۾ بيحد محنتي، قابل ۽ devouted هئا. بهرحال اڄڪلهه حالتون اهڙيون ٿي پيون آهن جو Ph.D وارن کي به نوڪريءَ جي ڳولا ڪرڻي پوي ٿي ۽ ان جو مان مٿاهون ٿئي ٿو جيڪو ڪنهن خاص Subject ۾ ڊاڪٽوريٽ ڪري ٿو ۽ اهو حال هر ملڪ ۾ ٿي پيو آهي. ان ڪري اڄ جي شاگرد کي انٽر جو امتحان ڏئي پنهنجو پاڻ کي ڊاڪٽر يا انجنيئر نه سمجهڻ کپي ۽ خوابن جي دنيا ۾ رهڻ بدران هن کي گهٽ ۾ گهٽ Ph.D جو سوچڻ کپي سو به ڪوشش ڪري اهڙي سبجيڪٽ ۾ جنهن جي ضرورت آهي يا اڳتي هلي ضرورت ٿيندي. سچي ڳالهه ته اها آهي ته اڄڪلهه ته اسان جا ڪيترا شاگرد پوسٽ ڊاڪٽوريٽ به پيا ڪن جن مان ڪيترن جو احوال وقت بوقت اخبارن رسالن ۾ لکندو اچان جيئن ٻين لاءِ اتساهه پيدا ٿئي.
جيستائين اهو سوال آهي ته Ph.D ڪرڻ لاءِ ڪهڙو ملڪ بهتر رهندو؟ ان تي مونکي کِل ايندي آهي. اهو سوال اهو پڇي جيڪو وڏو امير هجي پئسو جام هجيس ۽ پنهنجي خرچ تي پڙهڻ چاهي ٿو. ٻاهر پڙهڻ ڪو سستو ڪم ناهي. اسان جي ملڪ جو ماڻهو غريب ئي آهي. هن لاءِ اسڪالر تي پڙهڻ ئي بهتر آهي ۽ هو ڇا چوندا آهن ته Beggers Cannot be Choosers دنيا جي ڪنهن به ملڪ جي اسڪالر ملي ته آمنا صدقنا ڪجي. 1990ع ڌاري جڏهن آئون فيلڊ ورڪ جي سلسلي ۾ سئيڊن کان هيلسنڪي (فنلينڊ) آيو هوس ته هيلسنڪي ۽ درياهه (Baltic Sea) جي ٻئي پاسي ايسٽونيا جي بندرگاهه ٽالن (Tallinn)- جيڪو ايسٽونيا جي گاديءَ وارو شهر به آهي، جي وچ ۾ هلندڙ فيرين (پئسينجر جهازن) تي ڪم سکندو هوس. ٽالن ۽ هيلسنڪي ۾ ڪيترائي آفريڪا جا شاگرد نظر ايندا هئا جيڪي ٻڌائيندا هئا ته هنن کي اتي جي يونيورسٽين ۾ تعليم حاصل ڪرڻ لاءِ اسڪالر ملي آهي. ٻنهي ملڪن ۾ سيءُ ڏاڍو هوندو هو پر صاف سٿرو ماحول ۽ يونيورسٽين جو اعليٰ معيار ڏسي چوندو هوس ته ڪاش اسان جي ملڪ جا شاگرد به هتي اچي پڙهن جتي اسڪالر به آسانيءَ سان مليو وڃي. سفر نامن ۾ لکندو رهيس پر ڪنهن دلچسپي نٿي ورتي. 1993ع ۾ آيس پئي ته لاهور جي فقط هڪ شاگرد سان ملاقات ٿي جيڪو ان سال هيلسنڪي واري يونيورسٽي ۾ آيو هو. دل ۾ چوندو هوس ته آفريڪا جا شيدي اسان کان وڌيڪ سياڻا چئبا! ۽ مون Scandinavian ملڪن جي پنجن سفر نامن مان هڪ ۾ پنهنجي ڪلاس ميٽ آفريڪن جي ڏاهپ جون ڳالهيون لکيون آهن ته هو ڪي اهڙا جاهل به نه آهن.
سو اسان جا شاگرد اهو کل جهڙو سوال اجايو ٿا پُڇن. اڃان به ٻن ملڪن جي اسڪالرشپ ملي ٿي ته پوءِ کڻي ٻنهي جون Plus Points سوچين ۽ ڀيٽين. هڪ شاگرد جيڪو اسڪالرشپ حاصل ڪرڻ لاءِ سخت پريشان هو تنهن مون کي ٻڌايو ته ٻه سال اڳ هن کي هن ئي ملڪ ايسٽونيا جي ڪنهن يونيورسٽيءَ ۾ داخلا ملي پر هن کي هن جي والد اوڏانهن وڃڻ کان منع ڪئي جو ان يونيورسٽي واري شهر ۾ ڪا به مسجد نه هئي! ڇا ته لاجڪ آهي! جيتوڻيڪ اهڙين يونيورسٽين ۾ ڪيترائي ترڪ، ايراني ويندي سعودي عرب جا شاگرد به ملن ٿا. اهي به ته مسلمان آهن. ٻي ڳالهه ته آئون ڏسان پيو ته آمريڪا جي شهرن ۾ ته ڇا يورپ جي به هر وڏي شهر ۾ جتي مسلمان (ايراني، ترڪ، عرب، سومالي، سوڍاني، انڊين، پاڪستاني) رهن ٿا اتي ڪا وڏي مسجد نه آهي ته ڪيترن محلن ۾ هڪ ڪمري جي ئي سهي، مسجد ضرور آهي جتي هو نماز پڙهن ٿا ۽ جمعي نماز لاءِ هو ڪنهن هوٽل جو هال مسواڙ تي وٺن ٿا. سال کن کان پوءِ هڪ ڏينهن مونکي خيال آيو ته رخسانا جو معلوم ڪيان ته هن کي وڌيڪ پڙهڻ لاءِ اسڪالر ملي يا نه. فون ڪري پڇيو مانس ته ڪٿي آهين؟
”اتي ئي آهيان، ان ئي اسڪول ۾ مئٽرڪ ۽ انٽر جي شاگردياڻين کي پئي پڙهايان.“ هن ٽهڪ ڏيندي وراڻيو.
”ويري سئڊ!“ مون چيو، ”تو جهڙي بريلينٽ کي ڪا اسڪالر ملڻ کپي“
”لڳي ته پئي آهيان ته منهنجو وڌيڪ پڙهڻ ٿئي. فنلينڊ جي هڪ يونيورسٽيءَ سان لهه وچڙهه ۾ آهيان. دعا ڪريو ته ڪم ٿي وڃي.“ رخسانا چيو.
”ملڪ ته واهه جو ڳوليو اٿئي.“
”ڪيئن ڀلا سر؟“
”پڙهائي يا نوڪري لاءِ آئون چوندو آهيان ته ملائيشيا، دبئي، سعودي عرب جهڙن ملڪن کان نيوزيلينڊ، ڪئناڊا، آسٽريليا ۽ اڃان به Scandinavian ملڪ سئيڊن، ناروي، ڊئنمارڪ، فنلينڊ سڀ ۾ best آهن.“ مون چيومانس.
”ڪيئن ڀلا؟“ رخسانا پڇيو
”اهو ان ڪري جو انهن ۾ نه رڳو نوڪري سولي ملي وڃي ٿي پر اهي شهريت (پاسپورٽ) به ڏين ٿا يعني هميشه لاءِ رهڻ ڏين ٿا.“
رخسانا سان ڳالهه ٻولهه بعد آئون اهو ئي سوچيندو رهيس ته اسان وٽ هڪ Individual شاگرد ڇا ٿو ڪري سگهي. ان لاءِ اسڪالر يا ٻاهر نوڪري ڳولڻ ڪو سولو ڪم ناهي. اهو ڪم ته حڪومت ئي ڪري سگهي ٿي ته پنهنجن ذهين شاگردن کي اعليٰ تعليم ڏيارڻ لاءِ اسڪالرون هٿ ڪري يا پنهنجي خرچ تي موڪلي. يا وري ايران، انڊيا، ملائيشيا جي پيرن، وڏيرن، ڪارخانيدارن ۽ ٻين مخير حضراتن وانگر اسان جا پنهنجي ڳوٺ پنهنجي ڪميونٽي پنهنجي قوم جي ماڻهن جي مدد ڪن. آهستي آهستي ٿي مونکان ڳالهه ئي وسري وئي. اٺ نو مهينن بعد هڪ ڏينهن اوچتو واٽس ائپ تي رخسانا جو فون آيو. سندس نالو مون وٽ Saved هو پر واٽس ائپ تي فون اچڻ ڪري مون کي لڳو ته رخسانا ڪنهن ٻئي ملڪ مان پئي ڳالهائي. بهرحال مونکي پڪ به نه هئي ته هن کي اسڪالر ملي وئي هوندي پر چرچي خاطر چيومانس ”ڪر خبر! هيلسنڪي پهچي وئينءَ ڇا؟“ ايترو چئي آئون چپ ٿي ويس ته مونکي ائين نه چوڻ کپي جو هڪ ماڻهوءَ جو ٻاهر پڙهڻ جو ڪم نه پيو ٿئي ۽ هن کي ان لاءِ ڪيڏو شوق آهي ۽ منهنجو اهو چوڻ ته فنلينڊ ۾ آهين، هوءَ ان کي هڪ قسم جي ٺٺولي سمجهي سگهي ٿي. مون کي هو ته هوءَ غمگين لهجي ۾ جواب ڏيندي ته ”اسان جي ڪٿي اها قسمت. اسان کي ته اهو ئي چاند بيبي روڊ جي بس اسٽاپ تي اچي ساڳي ڪاليج جي ٻارن سان مغز ماري ڪرڻي آهي“، پر مون کي حيرت ۽ بيحد خوشي ٿي جڏهن هن وڏو ٽهڪ ڏئي چيو ته ”فنلينڊ پهچي ڇا وئي آهيان، هڪ سيمسٽر به مڪمل ڪري چڪي آهيان.“ ”واهه واهه! ڏاڍي خوشي ٿي. مون کي پڪ آهي ته تون پنهنجو نالو روشن ڪندينءَ. يونيورسٽي وارن کي تنهنجي قابليت جي جلد خبر پئجي ويندي ۽ تنهنجو قدر ڪندا.“
”بس سر توهان جون دعائون کپن.“ رخسانا چيو
”ڀلا اسڪالرشپ ڪيئن ملي؟“ مون پڇيو.
”سر! اسڪالرشپ نه ملي. پنهنجا بچايل پئسا کڻي في الحال پهرين سيمسٽر ۾ داخلا ورتي. ان بعد اسڪالر شپ لاءِ اپلاءِ ڪندي رهيس. اٽڪل 600 کن اسٽوڊنٽس هئاسين جن مان ڏهن کي اسڪالر ملي. توهان کي خوشي ٿيندي ته هلندڙ ٽيسٽن ۽ انٽرويوز ۾ آئون ڇهون نمبر آيس.“
”مون کي ان جي حيرت نه ٿي آهي جو تو نمبر کنيو آهي، ڇو جو آئون پاڻ ٽيچر آهيان ۽ سمجهي سگهان ٿو ته تون هڪ قابل، ذهين ۽ محنتي آهين. اميد ته تون اڃان به نالو پئدا ڪندينءَ. ڪوشش ڪري مقامي ٻولي فنس به سکندي رهه. مقامي ٻولي سکڻ سان تنهنجي نه فقط زندگي آسان ٿي پوندي پر مڪاني ماڻهو تنهنجو قدر به ڪندا.“
رخسانا ٻڌايو ته هن يووسڪولا شهر جي يونيورسٽيءَ ۾ داخلا حاصل ڪئي ۽ هاڻ هن کي اسڪالر ملي ٿي جيڪا ايتري ڪافي آهي جو سڄي مهيني جي کاڌي پيتي، رهائش ۽ پڙهائيءَ جي في ڏيڻ بعد به بچت ٿئي ٿي.