ڪاڪوس نه صاف ڪن ته ٻيو ڇا ڪن
”اهو ڀلا ڪيئن؟“ مون تعجب مان پڇيو.
”آئون جنهن مسواڙ جي ڪمري ۾ رهان ٿو ان ۾ ٻيا ٽي ڄڻا منهنجي ڳوٺ جا آهن ۽ پنجابي ڳالهائين ٿا“، هن ٻڌايو، ”پاڙي ۾ به ڪيترائي پنجاب کان آيل رهن ٿا جن سان پنجابي ۾ ڳالهايان ٿو. ويجهڙائيءَ ۾ جيڪو سيڌي جو دڪان آهي اهو پنجابيءَ جو آهي ۽ جنهن بس ۾ فئڪٽري وڃان ٿو ان ۾ ڊرائيور يا ڪنڊيڪٽر اڪثر سک هوندو آهي ۽ فئڪٽريءَ ۾ منهنجو باس يعني فورمئن اهو به سک آهي جيڪي پنجابيءَ ۾ ڳالهائين ٿا.“
مطلب ته انگلنڊ اهڙو ملڪ آهي جتي اسان جي ماڻهن کي رهڻ ۾ ڪا دقت نٿي ٿئي. اهو ئي سبب آهي جو جيتوڻيڪ يورپ جي ٻين ملڪن ۾ انگلنڊ کان وڌيڪ آسانيءَ سان رهائش ۽ شاگردن کي تعليم لاءِ اسڪالرشپ ملي ٿي پر تڏهن به اسان جي ماڻهن انگلنڊ کي ترجيح ڏني ٿي. پر پوءِ 1970ع واري ڏهاڪي ۾ دنيا ۾ لڏپلاڻ ايڏي وڌي وئي، خاص ڪري آفريڪا، عرب ۽ ايشيا جي ملڪن کان يورپ ڏي، جو پوءِ انگلنڊ، فرانس، جرمني، اٽلي ۽ اسپين جهڙن ملڪن معاشي فائدي يا سياسي پناه وٺڻ لاءِ ايندڙن جي قانون ۾ سختي ڪري ڇڏي. ساڳي وقت اسان جهڙن ملڪن ۾ معاشي حالتون خراب ٿيڻ لڳيون. بيروزگاري وڌڻ ڪري اسان جي ملڪ جا ماڻهو ٻيا گس ڳولهڻ لڳا. هو يورپ جي وڏي عمر جي عورتن سان شادي ڪري انهن جي ملڪن ۾ رهڻ لڳا يا سئيڊن ۽ ناروي جهڙن ملڪن ڏي وڃڻ لڳا جتي موسم خراب هجڻ ۽ ملڪ ڏور هجڻ ڪري ۽ اهو پڻ ته اتي جي ٻولي نرالي ۽ ڏکي هجڻ ڪري اسان جي ماڻهن انهن ملڪن جو رخ رکڻ ۾ ڪا دلچسپي نٿي ورتي، پر هاڻ پنهنجي ملڪ ۾ بک، بيروزگاري، ٻارن جو مستقبل روشن نه ڏسي هو غير قانوني طرح وڃڻ جو به جوکم کڻڻ لڳا. ناروي سئيڊن جهڙن ملڪن ۾ آدمشماري گهٽ ۽ ڪارخانن ۽ فئڪٽرين جو تعداد وڌڻ ڪري هنن مزوريءَ لاءِ مختلف ملڪن مان ماڻهو گهرايا جن مان سڀ کان گهڻا اسان جي ملڪ جي صوبي پنجاب جا آيا. ڪجهه سال نوڪري/پورهيو ڪرڻ بعد هو هنن ملڪن ۾ رهي پيا ۽ ٻين مائٽن ۽ دوستن کي به گهرائيندا رهيا. اهو سمورو ڪم اسان جي اکين اڳيان ٿيندو رهيو. يعني جيئن ملائيشيا ۽ سنگاپور کي مون غربت مان امير ۽ ماڊرن ٿيندو ڏٺو تيئن هن پاسي Scandinavian ملڪن ۾ مون پنهنجي ملڪ جي ماڻهن کي ايندو ۽ Set ٿيندي ڏٺو.
هتي اها Observation لکڻ به ضروري ٿو سمجهان ته هن پاسي ڪو ايڪڙ ٻيڪڙ سکر جي سيد عاشق حسين شاهه جهڙو پڙهيل ڳڙهيل تعليم لاءِ آيو ٿي نه ته سمجهو ته 96 سيڪڙو اڻ پڙهيل ۽ اڻ هنرمند آيا. آخر ڪو هنرمند يا پڙهيل ڳڙهيل (ڊاڪٽر انجنيئر، واڍو ويلڊر) هن پاسي اچي به ڇو، جو هنرمندن کي ڏکيو ئي صحيح پر عرب ملڪن يا ملائيشيا ۾ نوڪري ملي وئي ٿي ۽ ڊاڪٽر يا وڪيل جهڙو ماڻهو جيڪو انگريزي پڙهيو آهي اهو هنن ملڪن ۾ ڪيئن ٿو نوڪري ڪري سگهي، جتي هرڪو نارويجين ٻولي ڳالهائي ٿو يا وڌ ۾ وڌ ڀر وارن ملڪن جي سئيڊش يا ڊئنش. سو اسان جي ملڪ جا اڻ پڙهيل ۽ اهي ماڻهو جن کي ڪو هنر نٿي آيو اهي ئي هتي اچڻ لڳا جو هنن کي ٻي ڪنهن ملڪ ۾ اچڻ نٿي ڏنائون ۽ نه وري غير قانوني طرح پهچڻ تي ڪو واڍڪو، اليڪٽرڪ جو، يا ڪو ٻيو ڪم ڪري سگهيا ٿي. ناروي وارن کي به ان وقت اهڙا مزور يعني Unskilled ٿي کتا جو هنرمند يا پڙهيل ڳڙهيل هو پاڻ هئا.
بهرحال ناروي (توڙي سئيڊن) جي بندرگاهن ۾ ايندي ويندي آئون ڏسندو هوس ته اسان جي ملڪ کان لڏي آيل ماڻهو هيلپرن ۽ مزورن جو ڪم ڪندا هئا. پگهار سٺا هجڻ ڪري سندن عورتون به ڪم ڪنديون هيون، خاص ڪري اسڪولن، اسپتالن ۽ ايئرپورٽ جا ڪاڪوس صاف ڪندي نظر اينديون هيون. ايتري قدر جو انهن ڏينهن جي هڪ سفرنامي ۾ پنهنجي ملڪ جي ٻن عورتن کي اسٽاڪهوم يا شايد اوسلو ريلوي اسٽيشن جا Toilet صاف ڪندو ڏسي ڏک ۽ بي عزتيءَ جو اظهار ڪيو اٿم جو ان وقت مون سان گڏ مختلف ملڪن جا ڪلاس ميٽ هنن کي مون سان پنجابيءَ ۾ ڳالهائيندو ڏسي سمجهي ويا ته اسان جي ملڪ جون اهڙيون حالتون آهن جو بيروزگاريءَ کي منهن ڏيڻ لاءِ هيڏو ڏور ۽ هيڏي ڏکي موسم ۾ اسان جون عورتون ڌارين ملڪن ۾ ڪاڪوس صاف ڪري رهيون آهن. مون کي به خراب لڳو پر پوءِ ٻي گهڙيءَ منهنجي دل هنن عورتن جي عظمت کي سلام ڪرڻ چاهيو ته آخر هو حق حلال جي روزي ڪمائي رهيون آهن. مڙسن سان گڏ جيڪڏهن پاڻ به پورهيو نه ڪن ته ههڙي مهانگي ملڪ ۾ ڪيئن پنهجن ٻچن جو پيٽ پالين، ڪيئن هنن کي اسڪول موڪلين. آخر غريب جي به دل آهي ته هن جا ٻچا پڙهي آفيسر ٿين. هنن جي جنم پتريءَ ۾ اهو ته لکيل ناهي ته سندن اولاد به هنن وانگر گٽر صاف ڪري، روڊ رستن کي ٻهاريون ڏئي؟ ٻي ڳالهه ته هنن کي پنهنجي ملڪ جي حالتن هنن مجبورين ۾ ڌڪيو آهي. قدرت ته اسان کي هڪ خوشحال ملڪ ڏنو پر ان جي حاڪمن- سياستدانن، ڪامورن، چورن، سمگلرن، ظالمن اسان جي ملڪ کي لٽي ڦري ڀينگ ڪري ڇڏيو آهي. هنن ملڪ جو پئسو ملڪ کان ٻاهر ڪڍي پاڻ کي ۽ پنهنجين ستن پيڙهين کي بنا پورهئي جي عيش جي زندگي بسر ڪرائڻ جو بندوبست ڪيو آهي، غريب عوام مجبور ٿي برگن، اوسلو، ٽرنڍهام ايئرپورٽ ۽ انهن جي سينٽرل اسٽيشنن جا ڪاڪوس نه صاف ڪن ته ڇا ڪن؟