سج جي غروب ٿيڻ بعد به روشني
سج آهستي آهستي ٿي سمنڊ جي پاڻيءَ ۾ غوطو هڻندو آهي. چوٿو اندر ٿيڻ بعد اڌ ٿئي ٿو پوءِ منو اندر هليو وڃي ۽ پوءِ سڄو. سمجهو ته ٿالهه جي مٿين اَندي (Rim) به سمنڊ اندر گهڙيو وڃي. اهو ئي نظارو رڻ پٽ desert تي ٿئي ٿو جتي وڻ ٽڻ يا جبل جهڙي ڪا آڏ نه آهي. سج جي اندر وڃڻ تي ڏينهن جو مدو ختم ٿيو. مغرب جي نماز جو وقت ٿيو پر ڏينهن ختم ٿيڻ تي رات يعني يڪدم اونداهه نٿي ٿئي. توهان سانجهي (مغرب) جي نماز پڙهي مسجد مان نڪرندائو ته بنا اسٽريٽ لائيٽ جي توهان گهر تائين پهچي ويندائو. سج لهڻ- يعني ڌرتي جي گولي پويان غروب ٿيڻ بعد آهستي آهستي ٿي اونداهه ٿئي ٿي جنهن لاءِ شروع ۾ ٻڌائي چڪو آهيان ته صحيح معنيٰ ۾ اونداهه يعني رات تڏهن ٿئي ٿي جڏهن سج 18 ڊگريون هيٺ سفر ڪري ٿو. يعني غروب ٿيڻ مهل هو زيرو ڊگري تي چئجي ٿو سج جي انهن 18 ڊگرين جي سفر کي ٽن حصن ۾ ورهايو ويو آهي پهريون 6 ڊگرين واري روشني (Twilight) ته ايتري گهڻي آهي جو ٻار بلورن راند پيا کيڏندا آهن. ڪرڪيٽ، والي بال يا فوٽ بال پيا کيڏندا آهن اها روشني Civil Twilight سڏجي ٿي. اهڙي طرح سج جي ٻين ڇهن ڊگرين واري سفر ۾ به ايتري روشني رهي ٿي جو بنا بتين جي موٽر ڪارون پيون هلنديون آهن. اها ناٽيڪل Twilight سڏجي ٿي. ان بعد سج جي باقي ڇهه ڊگرين واري چنجهي روشني Astronomical Twilight آهي جنهن بعد جيئن ئي سج وڌيڪ هيٺ وڃي ٿو ته اونداهه ڪانڀار شروع ٿيو وڃي.
هاڻ مٿين ڳالهه سمجهه ۾ آئي آهي ته پوءِ توهان کي سمجهه ۾ اچي ويندو ته آرڪٽڪ سرڪل جي مٿان يعني 67 ڊگرين کان مٿي جڏهن ڪجهه مهينن لاءِ لڳاتار سج رهڻ بعد آهستي آهستي رات ٿئي ٿي يعني سج غروب ٿيڻ لڳي ٿو پوءِ ڀلي رات ڪلاڪ جي ٿئي يا وڌيڪ ٻن ڪلاڪن جي پر ان ۾ اونداهه ٿئي ئي ڪانه ٿي ڇو جو سج ڌرتي جي گولي پويان ضرور وڃي ٿو پر 18 ڊگرين کان هيٺ ته ڇا 12 ڊگرين تائين به ڪو مس وڃي ٿو. نتيجي ۾ اهو رات وارو ڪلاڪ ٻه ناٽيڪل Twilight رهي ٿي بلڪه ڪن هنڌن تي ته Civil Twilight رهي ٿي يعني اهو رات وارو وقت به روشني (Twilight) ڪري ڏينهن جو سمو ڏئي ٿو.
هن جو مثال هن ريت آهي ته ناروي جو شهر ٽرنڍهام جنهن ۾ پهرين دفعي وڃڻ تي جيڪب آباد جو همراهه مليو هو اتي ٻن سالن بعد وري وڃڻ ٿيو. اهو جون جو مهينو هو. ”ٽرنڍهام“ بندرگاهه آرڪٽڪ سرڪل (66 ڊگرين) کان مٿي اتر قطب ۾ نه آهي، ڇو جو لڳاتار ڏينهن يا مهينن تائين لڳاتار رات Arctic Circle واري ويڪرائي ڦاڪ کان مٿي رونما ٿئي ٿي. آرڪٽڪ سرڪل کان هيٺ جيئن ٽرنڍهام شهر 63.4 ڊگرين تي آهي اتي سج 20 ڪلاڪن کان به وڌيڪ نظر اچي ٿو پر لڳاتار 24 ئي ڪلاڪ هڪ ڏينهن لاءِ به نٿو رهي. ويهه کن ڪلاڪن کان پوءِ اهو غروب ٿيو وڃي. وري ٽن چئن ڪلاڪن بعد اڀري ٿو. يعني اهي ٽي چار ڪلاڪ رات ٿي جو اسان اهو ئي چئون ٿا ته سج لهي ويو معنيٰ رات ٿي. اسان وٽ سج لهڻ تي مغرب نماز جي ٻانگ اچي ٿي ۽ پوءِ ڪلاڪ ڏيڊ بعد سهماڻي (عشاءَ) جي نماز پڙهون ٿا. يعني عشاءَ جي نماز لاءِ اونداهه (رات) هجڻ ضروري آهي جيڪا سج لهڻ بعد پنڌرهن ويهه منٽ هلڪي روشني Twilight رهڻ بعد اونداهه انڌوڪار ٿيو وڃي يعني سول (تيز)، ناٽيڪل (وچولي درجي) ۽ ائسٽرو ناميڪل (بنهه گهٽ درجي) جي روشني Twilight بعد اونداهه ٿيو وڃي... يعني سج 18 ڊگرين کان به اڳتي هليو وڃي.
ٽرينڍهام ۾ انهن ڏينهن ۾ جون جي مهيني ۾ سج صبح جو ٽي لڳي ڏهن منٽن (03:10) تي اڀريو ٿي ۽ پوءِ سڄو ڏينهن هلي رات جو دير سان يارهن لڳي چاليهه منٽن (23:40) تي لهيو ٿي. سج لهڻ کان اڀرڻ تائين ساڍا ٽي ڪلاڪ سج نظر نٿو اچي ته اهو ٽائيم رات يعني اونداهه هجڻ کپي جيئن اسان وٽ سج ناهي ته رات آهي يعني اونداهه آهي. پر توهان کي حيرت ٿيندي ته اسان جو جهاز جيڪو ڏهه ٻارهن ڏينهن ٽرنڍهام ۾ رهيو اسان هڪ رات به اونداهي نه ڏٺي. مٿين وقت تي سج باقاعدي اڀريو ۽ لٿو ٿي پر سج لهڻ بعد به اها ئي نما شام واري روشني رهي ٿي جنهن ۾ بنا ٽارچ يا اسٽريٽ لائيٽ جي سڀ ڪجهه نظر پئي آيو. وڏا ۽ ننڍا واچ جي ڪانٽن تي دريءَ کي پڙدا ڏئي سمهي رهيا ٿي جو ٻئي ڏينهن اٺين بجي اسڪول يا ڪم تي وڃڻو هين باقي اونداهه (رات) جهڙي ڪا به شيءِ نظر نٿي آئي. سج لهڻ کان سج اڀرڻ تائين روشني (سا به Civil Twilight) لڳي رهي ٿي. پهرين ڏينهن ته جهاز جي سخت قسم جي مولوين مغرب نماز پڙهي عشاءَ نماز لاءِ چيو ته اها تڏهن پڙهبي جڏهن اونداهي ڪانڀار ٿيندي پر پوءِ خبر پئي ته اها ئي روشني رهندي جنهن ۾ عشاءَ به پڙهڻي آهي ته پوڻي ٽين بجي کان اڳ فجر به پڙهڻي آهي جو ٽي بجي ڌاري ته سج اڀري ٻاهر ٿي بيهندو. ڳالهه اها آهي جو انداهه تڏهن ٿئي ٿي جڏهن سج 18 ڊگرين کان وڌيڪ هيٺ وڃي ٿو پر هتي ته سج 6 ڊگرين تائين به هيٺ نٿو وڃي ۽ ٽن ساڍن ٽن ڪلاڪن بعد مٿي اڀريو اچي يعني اهو بنا سج وارو عرصو سِول Twilight (روشني) رهي ٿي. مڪاني ماڻهن ٻڌايو ته هي Civil Twilight وارو سلسلو 24 مئي کان 20 جولاءِ تائين ٻه مهينا کن رهي ٿو.
بعد ۾ ڀر وارن ڳوٺن ۾ رهندڙ ڪجهه ترڪ مسلمانن ٻڌايو ته مقامي وقت مطابق ٽرنڍهام ۾ نمازن جا هي وقت آهن. سج صبح جو 3 بجي اڀري ٿو سو فجر نماز جو وقت 2 بجا آهي ظهر نماز ڏيڊ بجي آهي، عصر نماز ساڍي ستين بجي شام جو، مغرب نماز سج لهڻ تي ساڍي يارهين بجي ۽ عشاءَ نماز ڪلاڪ بعد ساڍي ٻارهين بجي. ٽرنڍهام مان قبلو (ڪعبو) 140 ڊگرين تي آهي سو نماز ڏکڻ اوڀر واري ڪنڊ (SE) ڏي منهن ڪري پڙهي وئي ٿي.