قطبي ملڪن جون ڳالهيون اڄ ڇو ڪري رهيو آهيان
ڳالهه اها آهي ته 1960ع توڙي ستر ۽ اسي واري ڏهاڪي ۾ به اسان جي ماڻهن کي مٿين ملڪن ۾ نوڪري ڳولڻ، تعليم حاصل ڪرڻ يا اتي رهائش اختيار ڪرڻ ۾ ڪا دلچسپي نه هئي. آخر دلچسپي به ڇو وٺن جڏهن هنن کي انگلينڊ، جرمني، فرانس، جپان جهڙن ملڪن ۾ انهن ڳالهين لاءِ اجازت ملي وئي ٿي ته پوءِ هو ناروي، سئيڊن ۽ فنلينڊ جهڙن ملڪن ۾ ڇو خوار ٿين جتي سخت ٿڌ آهي. جتي ڏينهن ٿئي ته روشني ختم ٿيڻ جو نالو نٿي وٺي. رات ٿئي ٿي ته هفتا ڇا مهينن تائين لڳاتار اونداهه لڳي رهي ٿي. انهن ملڪن تي مون به 1990ع واري ڏهاڪي کان پوءِ لکيو جڏهن تعليم لاءِ سئيڊن ۾ رهڻو پيو ۽ اتان فيلڊ ورڪ لاءِ ناروي ۽ فن لئنڊ به وڃڻو ٿيو ٿي. نه ته ان کان اڳ ڳوٺ پهچبو هو ته هرڪو انگلينڊ جرمني، جپان هانگ ڪانگ يا روس آمريڪا جو پڇندو هو پر ڪو به آرڪٽڪ ناروي يا اسڪينڊينيوين ملڪن جو نه پڇندو هو. پوءِ اهڙن ملڪن لاءِ ڇا لکجي؟ سچ ته انهن ملڪن ۾ پهچي اسان جو ئي دماغ چڪرائبو هو. ڏينهن رات جو سسٽم سمجهه ۾ نه ايندو هو. اسان جي ننڍپڻ جي زندگي ائين گذري جو سج جي پهرين تڙڪي کان گهڻو اڳ فجر نماز لاءِ اٿڻو هوندو هو ۽ سج لٿي کان پوءِ اونداهه ٿيڻ تي بستر ۾ داخل ٿيڻو پوندو هو. مئٽرڪ تائين ته اسان جي ڳوٺ ۾ بجلي ئي نه هئي. ڏيو ٻاري پڙهائي ڪبي هئي. اسان لاءِ ته لنڊن، بارسلونا، لسبن جو سيءُ به گهڻو هو سو اتر ناروي يا اتر سئيڊن جي سيءَ ۾ ته ڏڪاڻي ٿي ٿي. ڪڏهن- خاص ڪري اونهاري ۾ اچبو هو ته روشنيءَ ۾ سمهڻو پوندو هو ۽ صبح جو اٺين بجي اک کلندي هئي ته به سج سامهون بيٺو هوندو هو. سياري ۾ وري ابتو حساب هوندو هو. ڏينهن جا چند ڪلاڪ سا روشني هوندي هئي نه ته باقي ڏينهن اونداهه ئي اونداهه هئي.
پر پوءِ هڪ اهڙو وقت آيو جو اسان جي ماڻهن جي انهن اتراهن ملڪن ۾ دلچسپي وڌڻ لڳي، ڇو جو اسان جي ماڻهوءَ لاءِ نوڪري، روزگار توڙي تعليم ۽ گهمڻ ڦرڻ لاءِ انگلينڊ آمريڪا جهڙا ملڪ ڏکيا ٿي پيا. ويزائن تي سختي ٿي پئي. هنن اسان جي ملڪ جي شاگردن کي اسڪالرشپون ڏيڻ گهٽائي ڇڏيون، پوءِ اسان جي شاگرد به سوچيو ته اعليٰ تعليم لاءِ ڪٿان به اسڪالر ملي چاهي ٽالن يا هيلسنڪي جي يونيورسٽيءَ مان يا ٽرانڍهام يا اسٽاڪهوم جي يونيورسٽيءَ مان ته اها قبول ڪرڻ کپي، چاهي سخت سيءُ هجي چاهي لڳاتار اونداهين واريون راتيون هجن، چاهي اتي جي ٻولي انگريزي نه پر فنس ۽ ايسٽونين جهڙي ڏکي هجي. مون کان ڪنهن پڇيو ٿي ته مون هميشه ان جي همت افزائي ڪئي ٿي ۽ انهن شاگردن بابت ٻڌايو ٿي جيڪي ههڙي ٿڌ ۽ اونداهين راتين وارن ملڪن ۾ پڙهي چڪا هئا ۽ هاڻي ته ڪيترائي سنڌ جي ڳوٺن جا ڇوڪرا ته ڇا ڇوڪريون به پڙهي رهيون آهن. ڪنڊياري جي اوڏن جون ڇوڪريون پهريون دفعو ڳوٺ کان نڪري لاهور کان انڊيا آيون ته مون ڏٺو ته هو نه فقط پڙهيل ڳڙهيل هيون پر وڏي همت واريون هيون. هندستان جي ٻن مهينن جي سفر ۾ هو مون سان گڏ هيون. هر وقت وڌيڪ پڙهڻ لاءِ پڇنديون رهيون ٿي. آئون کين ۽ سندن والدين کي هميشه اسڪينڊينيوين ملڪن ڏي وڃڻ جو چوندو رهيس ٿي. ”اتي ڪيئن وڃون؟ اسڪالر شپ ملندي يا نه؟“ مهرچند، دودو، شانتا، لڇمڻ جون MBBS ۽ MSC ڊگريون حاصل ڪندڙ ڇوڪريون پڇنديون رهيون ٿي. آئون کلي کين اڙدوءَ جي اها چوڻي دهرائيندو هوس ته ”انڌي کي رستو ڏيکار ۽ گهر تائين ڇڏي به اچ“ مون کان نه پڄندو. اسڪالرشپ يا اتي پهچڻ جو ڪو طور طريقو پاڻ ئي ڳوليو جو ان جي مون کي خبر ناهي. مونکي رڳو اها خبر آهي ته مٿين ملڪن ۾ سنڌ جي شهرن جون ته ڇا پر ڳوٺن جون ڇوڪريون به پڙهي رهيون آهن.
مونکي حيرت ٿي جڏهن پنج ڇهه سالن بعد خبر پيئي ته منهنجي پيٽارو جي اوڏ دوستن جون ڪيتريون ئي ڀائٽيون ڀاڻيجون سئيڊن، پولينڊ، ڊئنمارڪ وغيره ۾ نه فقط وڌيڪ پڙهي رهيون آهن پر نوڪري به ڪري رهيون آهن. ٻن ٽن ته اتي مڪاني سئيڊش همراهن سان شادي ڪري اتي هميشه جي رهائش به اختيار ڪئي آهي.
اڄ کان ڏهه سال کن اڳ ٽنڊو قيصر پنهنجي پيٽارو جي دوست رئيس نور احمد نظاماڻيءَ خوش خبري ٻڌائي ته سندس ڏوهٽو عبدالرحيم نظاماڻي سئيڊن وڃي رهيو آهي.
”ڏاڍو سٺو،“ مون کيس مبارڪ ڏيندي چيو ”تو ته ڏهه سال کن آمريڪا ۾ رهي اتي جو پاسپورٽ ڦاڙي، اچي ڳوٺ وسائي. هاڻ نوجوانن کي ٻاهر نڪرڻ ڏي.“ موڪلائڻ وقت چيومانس ته جهاز هلائڻ جي سلسلي ۾ توڙي تعليم لاءِ آئون به وڏو عرصو سئيڊن ۾ رهيو آهيان. مهرباني ڪري عبدالرحيم کي چئجان ته سٿڻ قميص جي پَچر ڇڏي پاڻ سان جينز جون ٿلهيون پتلونون ۽ انهن جي هيٺان گرم لانگ جونس (سئيٽرن جهڙا پجاما) کڻي وڃي.
”اهو ڪم مولانا نه ڪندو ڀلي کڻي سمجهائي ڏسينس“ نور احمد کلندي چيو.
اتفاق سان ٽنڊو قيصر کان حيدرآباد عبدالرحيم کڻي آيو. سندس رکايل وڏي ڏاڙهي ۽ مرين تائين شلوار ۽ عربن وارو چمڙي جو ٻن پٽين وارو چمپل ڏسي چپ ٿي ويس. دل ۾ چيم عبدالرحيم سان هينئر مٿو هڻڻ اجايو آهي. هن سڄي عمر گذاري آهي پيٽارو، ڄامشوري ۽ ٽنڊو قيصر جي گرمين ۾ هن کي اهو احساس ئي نه ٿيندو ته سئيڊن ۽ ناروي جو سيءُ ڇا آهي ۽ ان سيءَ سان گڏ جيڪڏهن هوا به لڳي ٿي ته پوءِ ڀلي توهان کي سئيٽرن مٿان ڪوٽ ۽ ان مٿان اوور ڪوٽ ۽ هيٺ ٿلهي پتلون ۽ ان هيٺان لانگ جان هجي، اتر قطبي هوائون جسم کي تيز ڇريءَ وانگر ڪپين ٿيون. اهڙي بي رحم موسم ۾ صبح جي وقت سينٽرالي هيٽيڊ هاسٽل مان نڪري يونيورسٽي وڃڻ لاءِ بس اسٽاپ ڏي نڪربو و ته ائين لڳندو هو ڄڻ وهنجڻ جاءِ مان وهنجي نڪرڻ تي ڪنهن کڻي ڊيپ فريزر ۾ بند ڪيو هجي.
عبدالرحيم نظاماڻي (Kit no: 9317) اسانجي پيٽارو جي ڪلاس ميٽ دوست رئيس نور احمد نظاماڻي (Kit no:7) جو ڏوهٽو آهي. نور احمد نظاماڻي مرحوم کي چار ٻار ٿيا ٻه نياڻيون: زبيده ۽ آمنا ۽ ٻه پٽ علي احمد نظاماڻي ۽ ائڊووڪيٽ بشير احمد نظاماڻي. عبدالرحيم محمد خان نظاماڻي ۽ زبيده جو وڏو فرزند آهي ۽ 14 فيبروري 1981ع تي ٽنڊو قيصر ۾ ڄائو. ستين ڪلاس بعد هو به پنهنجي ناني وانگر ڪئڊٽ ڪاليج پيٽارو ۾ آيو جتي انٽر ڪرڻ بعد مهراڻ انجنيئرنگ ڪاليج ڄامشورو ۾ داخلا ورتي ۽ 2004ع ۾ BE ڪمپيوٽر سسٽم ۾ ڪرڻ بعد 2005ع ۾ حيدرآباد ۾ واپڊا حيسڪو سينٽر ۾ پروگرامر جي پوسٽ تي سال کن نوڪري ڪئي. ان بعد 2008ع تائين قائد عوام يونيورسٽي نوابشاهه ۾ ليڪچرار ٿي رهيو. اتان هن کي سئيڊن جي ”چالمر يونيورسٽي آف ٽيڪنالاجي“ ۾ ماسٽرس ڪرڻ لاءِ اسڪالر شپ ملي وئي. هيءَ يونيورسٽي سئيڊن جي ٻيو نمبر وڏي شهر گوٿن برگ ۾ آهي. گوٿن برگ مالمو شهر کان 270 ڪلو ميٽر کن اتر ۾ آهي جتي جي يونيورسٽي ۾ آئون پڙهيو هوس ۽ گهمڻ لاءِ اسين هميشه هڪ طرف ڪوپن هيگن ويندا هئاسين ته ٻئي طرف گوٿن برگ. چالمر يونيورسٽي جو ٻڌي مون کي ان ڳالهه جي خوشي ٿي ته هو اتي وڃي رهيو آهي جتي اسان جو اچڻ وڃڻ لڳو رهيو ٿي. تعليم دوران به ته سامونڊي نوڪري دوران به جو ڳوٿن برگ هڪ وڏو ۽ مشغول بندرگاهه آهي. هن يونيورسٽي ”چالمر“ بابت ٻه چار سٽون اڳتي هلي لکان ٿو جو اسان جي شاگردن کي اعليٰ تعليم ۽ اسڪالر شپ هٿ ڪرڻ لاءِ هيءَ يونيورسٽي ضرور ڌيان ۾ رکڻ کپي.
عبدالرحيم نظاماڻيءَ 2008ع کان 2010ع تائين ٻه سال گوٿنبرگ ۾ رهي هن يونيورسٽي چالمر مان “Artificial Intelligence” (مصنوعي ذهانت) ۾ ماسٽرس ڪئي. ان بعد هن کي ان ئي شهر گوٿن برگ جي هڪ ٻي يونيورسٽي ”گوٿن برگ يونيورسٽي“ ۾ وڌيڪ تعليم لاءِ اسڪالر شپ ملي وئي ۽ وڌيڪ ڇهه سال 2010ع کان 2016ع تائين رهي Cognitive Science ۾ ڊاڪٽوريٽ ڪئي. ان دوران هو ڳوٺ به آيو ۽ ٽنڊو قيصر جي حاجي الله بخش نظاماڻي جي ڌيءَ ڊاڪٽر آمنا سان شادي ڪري هن کي به ساڻ وٺي ويو. منهنجو آمنا توڙي عبدالرحيم تي اهو ئي زور رهيو ٿي ته هو مقامي ٻولي سئيڊش سکن ۽ ڊاڪٽر آمنا جنهن لياقت يونيورسٽي ڄامشورو مان MBBS ڪئي هئي اها به سئيڊن مان وڌيڪ تعليم حاصل ڪري. عبدالرحيم ته وڃڻ سان مقامي ٻولي سکڻ ۾ جلدي ڪئي جو هن کي مڪاني مسجد ۾ واعظ/ليڪچر ڏيڻا پيا ٿي. ڊاڪٽر آمنا به ٻولي سکڻ بعد پوسٽ گرئجوئيشن ڪئي ۽ هاڻ اتي ئي ڊاڪٽري ڪري ٿي. عبدالرحيم کي ڊاڪٽوريٽ دوران ئي اتي سافٽ ويئر ڊيولپر (Software Engineer) جي نوڪري ملي وئي ۽ اڄ هن کي گوٿن برگ شهر ۾ رهندي يارهن ٻارهن سال ٿي ويا آهن. کين دانيا نالي هڪ ڌيءَ به آهي. گوٿن برگ شهر جا چڪر هڻندي مون ڪڏهن سوچيو به نه هو ته هڪ ڏينهن منهنجي دوست رئيس نور احمد نظاماڻيءَ جو ڏوهٽو عبدالرحيم نظاماڻي فئملي سان گڏ سئيڊن جي هن خوبصورت شهر گوٿن برگ ۾ هميشه لاءِ اچي رهندو ۽ موڪل واري ڏينهن ٽنڊو ڄام، ٽنڊو الهيار يا حيدرآباد وڃڻ بدران گوٿن برگ جي ڀر وارن ڳوٺن هامسٽئڊ (Halmstad) هيلزنبرگ، لونڊ (Lund)، مالمو، يون شوپنگ (جيڪو (Jonkoping) لکيو وڃي ٿو، وغيره ويندو رهندو.
هتي اهو به لکندو هلان ته اسان واري عبدالرحيم جو سنڌي ادب سان به شوق آهي ۽ هو وقت بوقت لکندو رهي ٿو. سندس اوڻهين صديءَ جي سنڌ جي صوفي شيخ حضرت خليفو محمود نظاماڻي جي لکيل سوانح حيات توهان نيٽ تي به پڙهي سگهو ٿا. ڪتاب جو نالو آهي ”ٻري جن ٻاري“ 246 صفحن جو PDF فارمئٽ تي ڇپيل هي ڊيمي سائيز ڪتاب maktabah.org وارن ڇپرايو آهي. هينئر هينئر مون عبدالرحيم نظاماڻيءَ کي گوٿن برگ (سئيڊن) فون ڪري پڇيو ته ڇا اهو ڪتاب ”ٻرن جن ٻاري“ مڪتبھ ڊاٽ ڪام تي ايندو؟ هن وراڻيو ته اهو ڪتاب ته گوگل سرچ تي ”خليفو محمود نظاماڻي“ لکڻ سان ملي ويندو باقي maktabah.com تي هنن دوستن گڏجي ڪيترا هي اسلامي ڪتاب رکيا آهن جيڪي هينئر ملن نٿا.
عبدالرحيم کي سئيڊن ۾ وئي اڄ ٻارهن سال اچي ٿيا آهن. پهرين سال کان آئون هن جي ماءُ پيءُ کي چوندو آيس ته خدا جا بندا ٽنڊو قيصر ۽ حيدرآباد کان ڪجهه ٻاهر نڪري سئيڊن جو چڪر هڻي اچو. عبدالرحيم کي به آئون ۽ منهنجي زال چوندي رهي ٿي ته تنهنجي هوندي هنن کي اهي پٽ ڏيکار جتي اسان به رهي آيا آهيون. عبدالرحيم جو اهو ئي جواب هو ته ”آئون ته چئي چئي ٿڪجي پيو آهيان پر امان جن کي ئي ٻاهر نڪرڻ جو شوق نٿو ٿئي ۽ نه وري آسٽريليا ٿا وڃن.“
اهو به لکندو هلان ته عبدالرحيم وارا ٻه ڀائر ۽ هڪ ڀيڻ آهن. ڀيڻ ڊاڪٽر نيلم LUMS مان ڊاڪٽري پڙهڻ بعد هاڻ اکين جي ماهر ڊاڪٽر آهي ۽ ڀاءُ ظهير الدين نظاماڻي جيڪو نيلم کان وڏو آهي ۽ هن به عبدالرحيم وانگر ڪئڊٽ ڪاليج پيٽارو مان انٽر ڪرڻ بعد مهراڻ مان B.E ڪئي پوءِ ڪجهه سال حيدرآباد ۾ نوڪري ڪرڻ بعد هو آسٽريليا جي ڪنهن فرم ۾ نوڪري حاصل ڪرڻ ۾ نه رڳو ڪامياب ٿي ويو پر هن اتي پنهنجي فيلڊ ۾ اهڙو ته نالو پيدا ڪيو جو آسٽريليا وارن هن کي نه رڳو پڪي نوڪري ڏني پر سندن ملڪ (آسٽريليا) جي شهريت (پاسپورٽ) به ڏئي ڇڏيو. سو سندن والده نه آسٽريليا ٿي ننڍي پٽ وٽ وڃي نه سئيڊن وڏي پٽ عبدالرحيم وٽ. ڪلاڪ کن اڳ (اڄ 3 جولاءِ 2019ع تي) عبدالرحيم کي سندس مٿئين ڪتاب لاءِ جڏهن فون ڪيم ته گوٿن برگ جون خبرون ڪندي هن ٻڌايو ”اڄ امان بابا جن پهريون دفعو ڳوٺ کان ٻاهر نڪري مون وٽ آيا آهن ۽ هن وقت آئون کين ايئرپورٽ کان گهر وٺي پيو وڃان.“ هن اهو به ٻڌايو ته گذريل مهيني هن کي ٻيو ٻار به ٿيو آهي جنهن جو نالو ”فره“ رکيو اٿن. مون عبدالرحيم کان اهو به پڇيو ته هاڻ توهان زال مڙس سٺي سئيڊش ڳالهائيندا هوندائو.
”جي ها.“ هن وراڻيو، ”پر مون کان به بهتر آمنا (سندس زال) ٿي ڳالهائي جو ڊاڪٽر جي حيثيت ۾ هن جو مقامي ماڻهن سان وڌيڪ واسطو ٿو ٿئي.“
”ٺهيو مڙيئي خير آهي. گهٽ ۾ گهٽ دانيا ۽ فروه سٺي سئيڊش سکي وينديو.“ مون چيو
”دانيا ته هينئر ئي سٺي ٿي ڳالهائي جو اسڪول توڙي پاڙي ۾ هر ٻار سئيڊش ٿو ڳالهائي.“ عبدالرحيم چيو.
”ڏاڍو سٺو. سئيڊش سکڻ مان اهو فائدو آهي جو اهو ماڻهو ڊئنمارڪ جي ماڻهن جي ڊئنش ۽ ناروي جي ماڻهن جي نارويجن به سمجهي سگهي ٿو.“
عبدالرحيم شڪارپور جي وسيم سومري جي به خبر چار ڪئي جيڪو سندس شهر گوٿن برگ ۾ جاب ڪري ٿو. هن اهو به ٻڌايو ته اڄڪلهه گوٿن برگ يجي چالمر يونيورسٽيءَ ۾ سنڌ کان تمام گهٽ شاگرد اچن ٿا جو هنن نان يورپين لاءِ يعني آفريڪا ۽ ايشيا جي ملڪن جي شاگردن لاءِ هڪ ته اسڪالرون گهٽائي ڇڏيون آهن ۽ ٻيو ته انهن لاءِ يونيورسٽيءَ جون فيون وڌائي ڇڏيون آهن. ان ڪري پنهنجي خرچ تي اچڻ وارن جو تعداد تمام گهٽجي ويو آهي. ان هوندي به شڪارپور جي هڪ سنڌي ڇوڪري ”پره سومرو“ ماسٽرس يا شايد Ph.D لاءِ چالمرس ۾ داخلا ورتي آهي.
هتي ڊاڪٽر عرفان نظاماڻيءَ جو نالو لکڻ به ضروري ٿو سمجهان. ڊگ موري جي حاجي شفيع محمد نظاماڻيءَ جو هي فرزند ڊاڪٽر عرفان پڻ اعليٰ تعليم لاءِ- گلوبل هيلٿ ۾ ماسٽرس ڪرڻ لاءِ گوٿن برگ جي هن يونيورسٽيءَ ۾ پڙهڻ لاءِ آيو هو.