سَروم، دُکم دُکم
دونوڻ جِهان تيري مُحبت ميڻ هار ڪڳ،
وه جا رها هڳ ڪوئي شبِ غم گُذار ڪڳ.
اها به هڪ حقيقت آهي ته خوشيءَ نالي ڪا شيءَ آهي ئي ڪانه، البته جڏهن به ڪٿ درد جي سطح گهٽجي ٿي ته خوشي، سُک محسوس ٿئي ٿي. تڏهن ته ڀٽائي سائين به ”ڏکن کي سُکن جي سونهن“ ڪوٺيو آهي.
ڀٽائي ۽ اياز جي شاعراڻي فڪري تسلسل هئڻ جي ناتي هيل به ”درد جي ساڳي ڪٿا“ جي خوشبو کڻي اوجاڳيل اکين جا خواب واسڻ نڪتو آهيان، ۽ درد جي دار تي، دل کي مصلوب ڪري صدين جي حسين، رومانٽڪ روايت کي نڀائيندي پنهنجي سادي سودي درد کي شاعريءَ ۾ پوئي اوهان جي دردن کي ڀيٽا پيش ڪرڻ آيو آهيان.
”درد جي ساڳي ڪٿا“ اُن ڪري به ساڳي آهي جو اُها هر دور ۾ پيڙائن جي ئي قلم سان تحرير ڪئي وئي آهي. فرق صرف محسوسات ۽ اُن جي بيان جو آهي، بلڪل ايئن جيئن جگجيت سنگهه جي پُرسوز ۽ دل آويز آواز ۾.
درد ڪي داستان هڳ پيارڳ،
اپني، اپني زبان هڳ پيارڳ.
مون محسوس ڪيو آهي ته جيڪا سگهه، همت، ۽ شعور جي چمڪ درد ۾ آهي، اُها دنيا جي ڪنهن به چيز ۾ نه آهي، درد ئي زندگي ۽ موت کي معنيٰ خيز بڻائي ٿو. اهڙي معنيٰ، جنهن جي جوهر ۾ ڏُکن جو ڏياٽيون، جهرمِر، جهرمِر، ڪنديون رهن ٿيون. تنهن ڪري ته سمورو عظيم آرٽ درد جي ڪُک مان جنميو آهي، ۽ شاعري ته درد جي پيٽ ڄائي آهي، اُن ڪري به جيڪو دوام درد کي حاصل آهي، اهو ڪنهن کي به راس ناهي زندگيءَ ۾ خوشين جا ڪروڙين لمحا هُجن پر يادگيرين ۾ صرف ۽ صرف درد جا ئي لمحا رهجي ويندا آهن. ”رهجي ويل منظر“ جيان. ”راجه گِڌ“ جيان، ”تون هڪ خواب آهين“، جيان، ”خانه بدوش“ جيان، هونءَ به يادگيرين ۾ درد ئي حُسناڪين جا ديپ جلائي کين روشن رکن ٿا. اُهي يادگيريون، عارضي/ثانوي خوشين جي ”بليڪ هول“ مان سج جيئن جلوا افروز ٿي سموري وجود کي اُجاري ڇڏينديون آهي.
منهنجي شاعريءَ جي دل جي تهه خاني ۾ به دردن جي يادن جا سَٿا پيا آهن. جن کي ڇنڊي ڦوڪي اوهان کي آڇي رهيو آهيان. ڇاڪاڻ جو مون روح جي نگاهن سان ڏِسي ڪري محسوس ڪيو آهي ته، درد بيحد خوبصورت آهي. ڏاڍو نفيس آهي، ڏاڍو خوشبودار آهي، ڏاڍو هڏ ڏوکي آهي، ڏاڍو هم راز، هم دم آهي. وڏو ڏَڍ آهي حوصلو آهي، درد پنهنجي جوهر ۾ معصوم پاڪ پوتر، ڪو خدائي صحيفو آهي، ڪا آيت آهي يا ”درد جون آيتون“ آهي، جنهن جو دل ئي دل ۾ ورد ڪرڻ سان زندگيءَ جي عبادتن جا معراج ماڻي سگهجن ٿا. اهو ئي سبب آهي جو منهنجي شاعريءَ جو درد رڳو منهنجي ذات جو الميو ناهي، پر اُهو ته غمِ جانان ۽ غمِ دوران سان گڏ پنهنجي ديس جي دانهن ۽ پيڙائن جو پڙاڏو پڻ آهي.
اور بهي غم هڳيڻ زمانڳ ميڻ محبت ڪڳ سوا،
راحتيڻ اور بـﮬـي هيڻ وصل ڪي راحت ڪڳ سوا.
پنهنجي خانه بدوش روح ۾ ڪنڊي جيان جنمن کان اَٽڪي پيل درد جي اظهارڻ جي ڪوشش ۾ مون کان هيل تائين جيڪي شاعريءَ جي روپ ۾ درد جا داستان تحرير ٿي ويا آهن. اُنهن جو خام مال پنهنجي اردگرد جي ماحول مان اُڏامي منهنجي روح جي گهراين ۾ تحليل ٿي ڪري منهنجي ذات مان ظاهر ٿيو آهي.
ڇاڪاڻ جو شعور، لاشعور ۽ تحت الشعور جا عالم منهنجي شاعريءَ جا اُهي مقام آهن. جن تي منهنجي معصوم شاعريءَ جا گلابي، نفيس پيرڙا هميشه ڪَڪوربا رهيا آهن. جنهن ڪَڪور جو درد منهنجي شاعريءَ جي لفظ، لفظ ۾ جاڳي رهيو آهي. جنهن جاڳ جي جُنون ۾ مان هر لمحي جُنون جي حدن کي اُڪري ويندو آهيان. اُن جنون جي جولان منهنجي جيءُ کي سدائين سراب جو سفر پئي سونپيو آهي. جنهن جي وسعتن ۾ منهنجي شاعريءَ جي هرڻي اُڃاري، تپندڙ سج هيٺان، تتل، ٽچڪندڙ واريءَ تي ڊوڙندي رهي آهي، ۽ چمڪندڙ ريت جي ذرڙن ۾ آبي لهرن جو فريب کيس جيئڻ جو اُتساهه بخشيندو رهيو آهي.
هونءَ به شاعري، منهنجي وجود جي اُها بانسري آهي، جنهن جي آلاپن ۾، مان پنهنجي ذات جي تڪميل جا سُر ڳولڻ جي ڪوشش ڪندي، خود ڪلامي ڪندي ڳالهين جا سبز ڳوٺ اَڏيندو آهيان. ڇاڪاڻ جو منهنجي زندگيءَ جو هڪ وڏو الميو اُهو به آهي ته جنهن ديس جي دانهن منهنجي شاعريءَ جي روح ۾ گونجي ٿي. اُن جي ڌرتيءَ تي منهنجو ڪو به ڳوٺ ناهي. ڳوٺ جنهن کي مان پنهنجي اباڻن سان منسوب ڪندي ياد ڪريان، نه ئي ڪو اَجهو، جنهن جي زمين ٽڪري تي پنهنجي ذات جي دعوا ڪري سگهان. پوءِ به ڌرتيءَ کي پنهنجو چوڻ جي دعوا منهنجو ايمان آهي. هي به هڪ دل جو المياتي درد آهي جو مان شهر جي شناسائي کان به محروم رهجي ويو آهيان. جو هڪ عجيب قسم جي اجنبيت جو احساس، شعور کي وڍي رهيو آهي. جنهن جي صليب تي هِن دل کي درد جي ڪوڪن سان ٽنگي ڇڏيو اَٿم.
بچپن کان وٺي هيل تائين مُفلسي جي موسم وقت ۽ حالتن سان، ڏينهون ڏينهن طويل ٿي رهي آهي. ۽ هاڻ اُها طوالت تماشائي بڻجي منهنجي احساسن کي گهائي ٿي ته شاعري دل جو درد بڻجي روح کي اُتساهي ٿي، جيئڻ جو وشواس ڏياري ٿي، هر حال ۾ اَڏولتا جو احساس جاڳائي ٿي. تنهنڪري مان زندگي جي ڪئي خواهشن جي خاڪ ٿيڻ کان پوءِ اُنهيءَ خاڪ مان ڪيترائي خواب جوڙيان ٿو. سُرمئي خواب، جيڪي شاعريءَ جي روپ ۾ هيل جيان اوهان سان شيئر ڪندو رهيو آهيان. پر پوءِ به هڪڙو خيال غالب جي زباني ڪَر موڙي جاڳي ٿو پوي.
هزاروڻ خواهشيڻ ايسي ڪه هر خواهش پڳ دم نڪلڳ،
بهت نڪلڳ ميرڳ ارمان ليڪن پهر بهي ڪم نڪلڳ.
خواهشن، خوابن جي اَڻ پورائي جو حُسن ۽ درد به ڏاڍو من موهيندڙ ٿئي ٿو. جيڪو هڪ لامحدود جُستجوءَ کي تخليق ڪري لطيف سائينءَ جو پيروڪار بڻائي ٿو.
ڳوليان ڳوليان مَ لهان، شال مَ ملان هوتَ،
من اندر جا لوچ، ملڻ سين ماٺي ٿئي.
هونءَ به جيڪو لُطف لاحاصلات ۾ آهي، اُهو حاصلات ۾ ڪِٿ، حاصلات زندگيءَ ۾ مايوسين جو ڪارڻ بڻجي. جياپي جي جوت کي جهيڻو ڪري ٿي. پر لاحاصلات جو حاصل، حوصلن کي مضبوط ۽ پُختو بڻائي، دنيا جي لاهن چاڙهن ۾ ڀرپور جيئڻ جو درس ڏئي ٿو. ماڻهوءَ جي نفيسات کي نوان رُخ ۽ موڙ ڏئي ٿو. ۽ بي وسيءَ ۽ لاچارگيءَ جي اوندهه ٻاٽ ۾ خود اعتماديءَ جو اُجالو ڪري ٿو.
ڏيون ٿا ٽهڪ اُڀ جيڏا، خوشي توڙي ذرو ناهي،
اَڙي او سونهن! تنهنجي ساٿ ۾ سَرندي وڃي پيئي.
۽ پوءِ اُها سونهن درد جي دلڪشي به ٿي سگهي، جيڪا روح کي لُڀائي، لُڀائي ۽ ديوانگي جا داستان، شاعريءَ ۾ تخليق ڪرائي ٿي جنهن تخليق جي سگهه سڀني دلين جي احساسن ۽ اُمنگن جو آئينو بڻجي هر ڪنهن کي پنهنجا، پنهنجا عڪس پسائي ٿي.
حقيقت اِها آهي ته هِن دنيا ۽ زندگيِءَ ۾ اگر مون کي ڪجهه فخر لائق مليو آهي ته اُها شاعري جي پريميڪا ئي آهي. ۽ اُن جي ئي آڌار تي مونکي بي انتها مُحبتون، عزتون، خلوص، احترام راس آيا آهن، نه ته مون جهڙي غريب طبقي سان تعلق رکندڙ ماڻهوءَ کي هِن عوامي رُتبي واري مصنوعي عينڪ پائي جيئندڙ سماج ۾ مانَ ۽ مرتبو ڪٿي ٿو ملي. ماڻهو ڳالهائڻ، هَٿ ڏيڻ ۽ ڏسڻ تائين به ڪنهن کي گوارا نه ٿا ڪن اُتي هڪ شاعر هئڻ جي ناتي مانُ ملڻ سچ ته اهو شاعري (ادب) جي شعوري سگهه جو ئي ڪمال آهي. جنهن مون کي ڪنهن جي آڏو جُهڪڻ، هٿ نه ٽنگڻ، هرحال ۾ صبر ۽ برداشت، همت سان مُنهن مُقابل ٿي جيئڻ جي جرُئت ڏني آهي. اها ئي شاعري آهي جنهن منهنجي دل جي ديس جي درد کي پنهنجي رنگين، پوتر آغوش ۾ نپايو آهي، منهنجي روح جي رڻ تي بَرکا بڻجي بوندون برسايون آهن ۽ برکا رُت جي رنگيني ارپي آهي. تنهن ڪري به بقول ڪنهن شاعر جي.
راحت ملي ٿي درد ۾،
هِن پيار تان صدقي، دلدار تان صدقي.
ڏٺو وڃي ته هي حقيقت سڏجندڙ، خواب نُما دنيا، شاعري ۾ پيش ٿيل درد جي تصور کي افسانوي سمجهي ٿي ۽ اُن کي خواب ۽ خيال جي سرحدن جو حِصو ئي ڄاڻي ٿي پر حقيقت اُن جي اُبتڙ آهي ڇو جو درد ئي هِن سڄي سرشٽي جو خالق آهي. اُهو درد جيڪو تنهائي جي احساس مان، ڦٽي ”ڪُن فيڪُون“ ۾ تبديل ٿي ويو. پوءِ ڇو اڄ جو انسان درد جي دامن ۾ پناهه پائڻ کان ايڏو ڇرڪي ٿو ۽ عارضي خوش فهمين جي انگاس تي پاڻ ٽنگجڻ کي اوليت ٿو ڏئي. ڇو نه ٿو درد جي دانهن ڪنائي ۽ اُن جو سَڏ ورنائي، بحرحال اهو ته ٿيو دنيا جو، عام جو خيال، پر هڪ شاعر جي خيال ۾ درد هڪ آفاقي احساس جو نانءُ آهي. صدين جي سورن جو پڙاڏو آهي. جيڪو خلائن مان گونجندو رهي ٿو. زمين کان آسمان تائين، هِن ڪائنات جي ذري، ذري تائين.
ٽهڪ، هڪڙي ۾ لُڙڪ آهين کوڙ،
هر خوشي آهي ياس ۾ ملبوس.
اهو ئي سبب آهي جو، شاعريءَ جي حَسين، نفيس ۽ نازڪ، وينگس جي دل به درد مان ئي جُڙي راس ٿي آهي. جنهن جي هر ڌڙڪن منجهان اُٿندڙ ”سروم دُکم دُکم“ جا پڙاڏا، شاعريءَ جي هر لفظ جي وجود ۾ گونجن ٿا. تڏهن ته چنڊ کي پکراج جهڙي تشبيهه ڏيندڙ شاعر گُلزار به چيو آهي ته:
تيرڳ غم ڪا نمڪ چک ڪر،
بڙا ميٺا لگا هڳ زندگي ڪا ذائقه مجـﮬــــــ ڪو.
سچ ته زندگيءَ جي وهه جو امرت ۾ تبديل ٿيڻ، درد جو ئي ڪمال آهي جنهن جو، جنهن به ذائقو محسوس ڪيو آهي. اُن امرتا پاتي آهي. اگر هِن ڪائنات مان درد کي ڪڍي ڇڏجي ته پوءِ هڪ اهڙو خال پيدا ٿي پوندو، جنهن کي دنيا جي ڪابه شيءَ ڀري نه ٿي سگهي اُن ڪري آئون ته ايئن چوندس ته درد کان سواءِ دليون ايئن آهن، جيئن خدا کان سواءِ ڪائنات، زندگيءَ کان سواءِ ماڻهو، روح کان سواءِ جسم، آواز کان سواءِ گيت، مانجهيءَ کان سواءِ ناوَ، بلڪل ايئن ئي شاعريءَ جو آواز درد مان ئي جڙيو آهي، جيڪو اُن کي جلا بخشي ٿو ۽ اها جَلا جي جوت شاعريءَ ۾ روشن ٿي ڪري، خوابن کي روشن ڪري ٿي، ۽ اُن ئي درد مان ڦٽي نڪتل شاعريءَ تي مون کي وڏو فخر آهي، جنهن مون کي تنهائي، اُداسي، اوجاڳن، پيڙائن ۽ درد ۾ به مطمئن رهڻ جو ساهس ڏنو آهي، ڌرتيءَ جو ڌرم سمجهايو، جيڪو هاڻ منهنجو ايمان بڻجي چُڪو آهي اهڙي طرح سان منهنجي زندگيءَ جي دامن ۾ دوستيءَ جهڙي عظيم رشتي جا ماڻڪ به شاعريءَ جي بدولت پلئه پيا، جن ۾ ستار سُندر به هڪ آهي. ڇاڪاڻ جو ستار سُندر منهنجي شاعريءَ ۽ مون سان ايتري ته مُحبت ڪندو آهي، جو مان ۽ منهنجي شاعري اُن خُلوص تي فخر محسوس ڪندا آهيون، ستار سُندر ئي منهنجي شاعريءَ کي پنو، پنو ٿي وِکري وڃڻ، اُڏوهيءَ جي وَر چڙهي وڃڻ يا وقت جي دز ۾ لٽجي وڃڻ کان محفوظ ڪري ڪتابي صورت ۾ آڻي جيڪو مانُ ۽ مقام بخشيو آهي، اهو مون لاءِ هڪ وڏو اعزاز آهي پڇاڙيءَ ۾ ”درد جي ساڳي ڪٿا“ مان ڪجهه درد سان منسوب شعر ڏئي هِن لکڻيءَ کي پڄاڻيءَ تي رسائڻ چاهيان ٿو. ڇاڪاڻ جو هر چيز جي پُڄاڻي نيٺ ته ٿيڻي آهي.
• ڏُک، مون لاءِ ڄڻ، گهر جي ڀاتين جيان،
مون ته مهمان سمجهيو سدا سُک کي.
*
• ”معراج، درد جو دل“، ماڻي وتو آ شايد!
هر خيال مان ڪو تڏهين، اُڀري ٿو چنڊ نيرو.
*
• درد گُل جيئن ٽڙي پيا آهن،
زندگيءَ جي اُداس ٽاريءَ ۾.
*
• دل جي آهي گهٽا به گهنگهوري،
درد جي ڪيفيت نِرالي آ.
*
• دل جا احساس ٿي ويا آلا،
درد جي روح مان اُٿي ڇولي.
*
• ٽهڪ جا ڦول ٿا ٽڙن تو ۾،
درد، جهڙي نه پر اٿئي خوشبو.
*
• ماڻپي جي نه ماڻي سو خوشبو سگهيو.
درد کان جو به مانوس ناهي ٿيو،
*
بخشل باغي
ڀنگوار ڪالوني، نوابشاهه، سنڌ.
آچر، 22 مارچ 2009ع
Cell:0300-3217411