مهاڳ
ڏوري ڏوري ڏيهه، ماءُ کاهوڙي آئيا،
مَين پيرين کيهه، ڪهه ڄاڻان ڪنهن پار جي.
شيخ اياز لکيو:
”تمر ڀٽائي کي چيو: سائين! پير هيڏانهن ڪيو ته اوهان کي جُتي پارايان، هن ڀٽائي جي جُتي جو پادر کنيو ته سندس ٻانهن مان ٽاٽ نڪري وئي“،
”سائين ايڏي ڳوري جُتي؟ تمر رڙ ڪئي!
ڀٽائي وراڻيو، تمر ان جي پاتاون ۾ منهنجو ورهين جوٿَڪُ به ته آهي.!“
’راهن جي دز‘، ’ورهين جو ٿڪ‘، ’پيرين کيهه’ عام هوندي به ڀٽائيءَ ۽ اياز جي استعمال ۾ اچي خاص استعارا ٿي ويا آهن، ڇاڪاڻ جو انهن کي ڀٽائيءَ ۽ اياز اهڙي نموني استعمال ڪيو آهي، جو انهن استعارن ۾ جهڙوڪر صدين جي ثقافت ضم ٿي وئي آهي.
سموري ڳالهه احساس جي آهي، ذڪر جذبي جو آهي. احساس ۽ جذبو جماليات جا پراڻا ۽ اهم موضوع آهن؛ بلڪه جماليات جو سمورو جهان احساسن ۽ جذبن جي آڌار تي ئي بيٺل آهي. توڙي جو احساس ۽ جذبن جو عقل سان پراڻو ٽڪراءُ آهي. عقل احساسن ۽ جذبن کي اهميت نٿو ڏئي. عشق جي ميدان ۾ وري احساس ۽ جذبا عقل کي رد ڪندا رهيا آهن. جڏهن ته فلسفي جي جهان ۾ اول اهميت عقل کي حاصل آهي، پر ان ئي فلسفي جي جهان ۾ نئين جاڳرتا واري دور ۾ احساسن ۽ جذبن پنهنجي حيثيت تسليم ڪرائي ورتي ۽ جماليات کي سونهن جي فلسفي طور مڃرائي ورتو. اهو نئين جاڳرتا وارو ئي دور هو، جڏهن جماليات پنهنجي اصل مڃوتي appreciationحاصل ڪري ورتي هئي. ان ئي دور ۾ آرٽ جي مختلف نمونن کي ڪلاسيفاءِ ڪري ڌار ڪيو ويو ۽ مڃيو ويو ته سونارڪو ڪم ڀلي نفيس آهي، پر واڍڪو وکر پڻ اهم آهي، ٻيا هنر به ٺيڪ آهن؛ پر احساسن جي ڳالهه صرف مصوري، شاعري، موسيقي، رقص ۽ سرود ۾ آهي.
احساسن جو سفر جيڪو قديم يونان واري ڏاهپ جي دور کان نيڪي ۽ اخلاق جي صورت ۾ شروع ٿيو هو؛ اهوتصوف ۾ اچي سونهن جي اصلي جوهر جي مظهر (حُسن مطلق) کي پَسڻ لاءِ هڪ وسيلو سمجهيو ويو. صوفين جو چوڻ هو ته ’حُسن ڪُل کي حُسن جُز‘ ۾ ڏسڻ گھرجي ۽ پوءِ پنهنجي اندر ۾ فطري طور موجود جمالياتي امتياز سان انهن تي سوچجي ۽ فڪر ڪجي ۽ اهڙي طرح انسان جماليات جي ان عظيم جھان ۾ پهچي ويندو جيڪو سونهن جو اصل سرچشمو ۽ حُسنِ ڪل آهي. ’سونهن کي موضوع‘ سمجهندڙ ڏاهن جو خيال هو ته، سونهن پنهنجي ازلي حيثيت ۾ داخلي ۽ حقيقي هجڻ سان گڏ روح وانگر لافاني ٿئي ٿي. جيئن موت کان پوءِ صرف جسم فنا ٿئي ٿو ۽ روح پنهنجي مطلق ڏانهن وڃي ٿو، اهڙي طرح سونهن پڻ روح وانگر فنا ٿيڻ بدران پنهنجي ازلي سونهن سان وڃي ملي ٿي.
ٻي پاسي روحاني سونهن جو جلوو پَسندڙ ڏاهن جو خيال آهي ته دنيا خوبصورت آهي ۽ ان ۾ ڪابه شيءِ بدصورت ناهي. جان ڪانسٽيبل لکي ٿو.
“There is nothing ugly; I never saw an ugly thing in my life: for letthe form of an object be what it may,-light, shade, and perspective will always make it beautiful” .(John Constable as quoted in C. R. Leslie, Vlemoirs of the life of JohnConstable (1873), Chapter 17).
يعني مختلف دؤرن ۾ سونهن بابت مختلف تصور عام رهيا آهن، مختلف سماجن ۽ ثقافتن ۾ سونهن کي الڳ انداز سان ڏٺو ۽ قبول ڪيو ويو. يونانين وٽ سونهن نيڪيءَ سان لاڳاپيل رهي. سقراط توڙي افلاطون سونهن کي نيڪي، فائدو رسائيندڙ ۽ اصلي سونهن (خدائي حسن) سڏيو آهي. هنن وٽ فنون لطيفه جي لاءِ ڪا به اهميت جوڳي جاءِ نه هئي. جڏهن ته سقراط کان اڳ جيئن ته يوناني فطري سونهن جي مڃتا کي مذهبي رنگ ۾ قبول ڪري چڪا هئا، ان ڪري هنن وٽ شاعري، موسيقي، سنگ تراشي يا رقص صرف ۽ صرف مذهبي عقيدن جي تسڪين جو سبب هئا. جڏهن ته ارسطو الميي جي نظرئيDoctrine of tragedy ۾ جماليات تي هڪ خاص بحث ڪري سونهن جي اهميت کي نروار ڪيو. هن جو چوڻ هو ته الميي سان انسان جي خيالن، تصورن ۽ جذبن ۾ گھرائپ ۽ پاڪيزگي پيدا ٿئي ٿي ۽ الميي تحت انسان خدا سان ربط ڳنڍي ٿو. المييTragedy جي سري هيٺ ارسطو پنهنجي فلسفياڻي ڏاهپ کي تمام سهڻي نموني بيان ڪيو آهي.
يعني يونانين وٽ هڪ پاسي سونهن نيڪي آهي ته ٻي پاسي فنون لطيفه. فنون لطيفه سان جماليات جو تعلق اڄ سوڌو قبول ڪيو وڃي ٿو، البته سونهن کي نيڪيءَ سان ڳنڍڻ وارو تصور جديد ڏاهن وٽ قابل قبول ناهي. جڏهن ته نئين جاڳرتا واري دور ۾ فنڪارن سونهن جي قديم تصور کي ٻيهر تخليق ڪري مصوري توڙي شاعري ۾ ساڳي خيال کي بيان ڪيو. ادبي، فيلسوفياڻن توڙي سماجي حوالن سان هلندڙ دور مابعد جديديت جو دور آهي، جنهن جي خاصيت اها آهي ته هن نظرئي تحت سچ ڪو دائمي قدر ناهي ۽ نه ئي وري عالمي سطح تي هڪ جيترو ۽ هڪ جهڙو قبول ڪيو ويندڙ قدر آهي. مابعد جديديت تحت هر معاشري ۽ سماج جو پنهنجو سچ آهي. ساڳي طرح سونهن بابت پڻ هڪ ڳالهه طئي ٿي چڪي آهي ته، سونهن جو ڪو طئي شده معيار ناهي، نه ئي اهڙو معيار طئي ڪري سگهجي ٿو.
“To day there is no fixed concept of beauty as there was in antiquity, or the relationship of the beautiful to the good”.
(History of Aesthetics, wladyslaw tatarkiewicz, J Harrel. Page 298).
ڏٺو وڃي ته ڪالهه جو فلسفياڻو موضوع اڄ نج سائنسي موضوع بڻجي ويو آهي. اڄ سونهن کي ‘سيميٽري’ جي نالي سان تعبير ڪري جهڙوڪر رياضي جو موضوع بڻايو ويو آهي. موضوعي سونهن جي حوالي سان ڏسجي ته اهو بحث تمام گهڻو ٿي چڪو آهي. مثال: جيڪڏهن ڪنهن شخص جا مختلف عضوا جيڪڏهن الڳ الڳ حيثيت ۾ خوبصورت آهن، سندس اکيون ڏسجن ته اهي خوبصورت آهن، نڪ ڏسجي ته خوبصورت آهي، وار به خوبصورت آهن، ويندي هر عضوو پنهنجي حيثيت ۾ خوبصورت آهي، پر جيڪڏهن انهن ۾ سيميٽري/ هم آهنگي ناهي ته، ڪلي طور ان جسم کي اسان خوبصورت نٿا چئي سگهون.
هاڻي ته جماليات سيميٽري کان به اڳتي سفر ڪيو آهي. نئين سائنسي تحقيق سان اهو ثابت ٿيو آهي ته، خوبصورت جسمن مان وڻندڙ بوءِ خارج ٿئي ٿي ۽ بدصورت جسمن مان اڻوڻندڙ بدبوءِ اچي ٿي، انهيءَ جو ڪارڻ اهي Pheromonesآهن، جيڪي جسمن مان خارج ٿين ٿا. جماليات کي سائنس سمجهندڙ ڏاهن پروفيسر رينڊي ٿورن هل، پروفيسر نووٽني ۽ پروفيسر دويندرا سنگهه چون ٿا:
سونهن وسيلي صحت ۽ ڳڀ بابت مناسب معلومات حاصل ڪري سگهجي ٿي، سڊول جسمن مان وڻندڙ بوءِ ايندي آهي، اها جسماني بوءِ Pheromones وسيلي ٺهي ٿي، Pheromones جسم جا اهڙا ڪيميائي سگنل آهن، جيڪي جسم جي پيدائشي صلاحيتن Reproductive quality کي ٻي جسم تائين رَسائين ٿا. اها بوءِ مخالف جنس ۾ ڪشش پيدا ڪري ٿي، جنهن وسيلي رومانوي محبت بيدار ٿئي ٿي. سائنس اهو پڻ ثابت ڪري چڪي آهي ته، خوبصورت جسمن ۾ مائل ڪندڙ عنصر شامل آهن؛ جيڪي مخالف جسمن کي پاڻ ڏانهن ڇڪين ٿا.
جيڪڏهن ڳالهه کُٽائيندا هلون ته اسان اهو چئي سگهون ٿا ته، سونهن جو تصور جيڪو ڪڏهن نيڪي ۽ اخلاق کان شروع ٿي تصوف (هيگل سميت ڪجهه ڏاهن جو خيال آهي ته سُهڻين شين کي ڏسي اسان انهن کي ڪتب آڻڻ جو خيال ڪيون ٿا ته پوءِ اسان انهن جي جمالياتي حيثيت کي ڇيهو رسايون ٿا) آرٽ ۽ اسلوب کان ٿيندي سائنس جي جهان ۾ پهچي ٿو.
اڄ جماليات کي سونهن جي فلسفي سان اهڙي سائنس سڏيو وڃي ٿو، جيڪا ثابت ڪري ٿي ته شين جي خوبصورت هجڻ جا ڪارڻ ڪهڙا آهن؟ سونهن نتيجو آهي؛ جنهن جي پروڙڻ لاءِ اسان ڪنهن پروسيس مان گذرون ٿا. مثال هڪ گُل خوبصورت آهي؛ اسان ان جي خوبصورتي جو ڪارڻ ڳولهڻ لاءِ ان جون پتيون پٽيندا وڃون، ۽ اهو چئي گُل کي ختم ڪري ڇڏيون ته ان جي سونهن آخر ڪٿي هئي؟ گل جي حوالي سان ان جي سونهن، ان جي ’ڪُليت‘ ۾ آهي. گُل مان هڪ يا ٻه پتيون به پٽيون ويون ته ان جي سونهن متاثر ٿيندي. سونهن صرف فلسفي، سائنس ۽ آرٽ جو موضوع نه آهي، نفسيات جو پڻ سونهن سان گهرو تعلق آهي .
شعور، لاشعور ۽ تحت الشعور نفسيات جا بنيادي موضوع آهن. توهان اسٽڊي روم ۾ ڪجهه پڙهي رهيا آهيو. توهان جي سامهون ٽي وي تي مڌم آواز ۾ هڪ غزل هلي رهيو آهي، اسٽڊي روم جي ٿورڙي کليل دروازي مان اوهان ڏسي سگهو ٿا. ٻاهر توهان جي ٻارڙي گُڏين سان کيڏي رهي آهي ۽ ٿورو پريان ان جي ماءُ ڀرت ڀري رهي آهي. توڙي جو اوهان جو ڌيان ڪتاب ۾ آهي، پر ٽي وي تي هلندڙ غزل، ٻاهر گڏين سان کيڏندڙ ٻارڙي ۽ ڀرت ڀريندڙ عورت اوهان جي شعور ۾ شامل ٿي، توهان جي ماحول کي مڪمل ۽ خوبصورت بڻائي رهيون آهن. اوچتو ٽي وي تي ڪنهن حادثي بابت ڪا بريڪنگ نيوز اچي يا ٻارڙي کان ان جي گڏي ڀڄي پئي ۽ هوءَ روئندي توهان وٽ اچي يا ان جي ماءُ کي ڀرت ڀريندي آڱر ۾ سُئي لڳي ۽ هوءَ دانهن ڪري؛ ته سمورو ماحول ناخوشگوار ٿي ويندو، ان ۾ موجود اڻ لکائتي جماليات تباهه ٿي ويندي. ائين اسان ڪيترن ئي مثالن سان شعور، لاشعور ۽ تحت الشعور ۾ موجود جماليات کي ’پوائنٽ آئوٽ‘ ڪري سگهون ٿا.
مجموعي طور اسان اهو آساني سان سمجهي سگهون ٿا، ته جماليات جي فلسفي جو سائنس، آرٽ، نفسيات ۽ رياضي سان به گهرو واسطو آهي. انهن لاڳاپن کي ظاهر ڪرڻ يا ثابت ڪرڻ بابت اسان وٽ سنڌ ۾ اٽي ۾ لوڻ برابر به ڪم نه ٿيو آهي. انگريزي، فرينچ، جرمن توڙي اردو ۾ تمام گهڻو ڪم ٿيو آهي. يورپ جي ڪيترن ئي يونيورسٽين ۾ جماليات جا شعبا آهن، جن ۾ کوڙ سارا جماليات جا ماهر موجود آهن. جڏهن ته انهيءَ موضوع بابت الڳ ڊڪشنريون ۽ انسائيڪلوپيڊيا پڻ موجود آهن، جنهن مان اها ڳالهه ثابت ٿئي ٿي ته اتي انهيءَ موضوع تي وسيع طريقي سان تخليقي ڪم ٿيو آهي.
سنڌيءَ ۾ جيڪڏهن جائزو وٺجي ته جماليات جي موضوع تي تمام گهٽ ڪم ٿيو آهي. ڪراچي يونيورسٽي جي فلسفي واري شعبي ۾ جماليات هڪ سبجيڪٽ/ ڪورس طور پڙهائي پئي وڃي، انفرادي طور انڊيا ۾ پروفيسر شڪيل الرحمٰن ۽ پاڪستان ۾ نصير احمد ناصر، سعيد احمد رفيق، مجنون گورکپوري ۽ ڪجهه ٻين اديبن جماليات تي قلم کنيو آهي. سنڌي ٻوليءَ ۾ جماليات جي موضوع تي ڊاڪٽر فياض لطيف ڳڻائڻ جوڳو ڪم ڪيو آهي. ڊاڪٽر فياض لطيف جو هيءُ تحقيقي ڪم تمام اهم آهي، هن جماليات کي فلسفياڻي نڪته نگاهه سان ڏٺو آهي. سونهن جي نظرين، جماليات جي مختصر تاريخ ۽ جماليات جي مختلف قسمن تي قلم کڻي، ڊاڪٽر فياض لطيف نه رڳو پنهنجي تحقيق جو دائرو وسيع ڪيو آهي، بلڪه هن وسيع مطالعي جي آڌار هڪ اهم دستاويز سنڌي ادب کي تحفي طور ڏنو آهي. آءُ ذاتي طور ڊاڪٽر صاحب جي هن تحقيقي ڪم کان تمام گهڻو متاثر ٿيو آهيان، ڇاڪاڻ جو هن شيخ اياز جي شاعريءَ ۾ موجود جماليات کي ’انڊيڪيٽ‘ ڪرڻ سان گڏ ان جو مناسب ڇيد ڪري هڪ اهم ڪم سرانجام ڏنو آهي.
جماليات جهڙي دقيق موضوع تي ڪم ڪندي کيس ڪيتريون ڏکيائون پيش آيون هونديون؛ ان جو اندازو گهٽ ۾ گهٽ آءٌ چڱي طرح لڳائي سگهان ٿو، ڇاڪاڻ ته مون جڏهن سنڌي ۾، ”شاهه لطيف جي شاعريءَ ۾ جماليات“ تي ڪم پئي ڪيو ته، سنڌيءَ ۾ جماليات بابت ڪو هڪ به ڪتاب موجود نه هو. منهنجي ٿيسز جو ڪتاب جڏهن ڪلچر ڊپارٽمينٽ پاران شايع ڪيو ويو ته جماليات تي اهو پهريون ڪتاب هو. ان کان اڳ ڪي هيڪڙ ٻيڪڙ مضمون جماليات بابت مليا پئي نه ته، ’ڪل پيران دا خير‘. جنهن موضوع تي توهان کي ڪم ڪرڻو هجي ۽ ان موضوع تي پنهنجي ٻوليءَ ۾ ڪو هڪ ڪتاب به موجود نه هجي ته، توهان کي تحقيق ڪرڻ ۾ ڪيتري ڏکيائي پيش ايندي، ان جو عملي عذاب اڳ مون ۽ هاڻي ڊاڪٽر فياض لطيف ڀوڳيو هوندو.
سنڌي ۾ ان موضوع تي ڊاڪٽر فياض لطيف جي هيءُ ٽين ٿيسز آهي. ان کان اڳ 90 واري ڏهاڪي ۾ شڪنتلا سيواڻي شاهه لطيف جي جمالياتي شاعري تي مقالو لکي سنڌ يونيورسٽي مان ڊاڪٽريٽ جي ڊگري ورتي ۽ 2013ع ۾ لکيل منهنجي ٿيسز، ”شاهه لطيف جي شاعريءَ ۾ جماليات“ تي ڪراچي يونيورسٽي ڊاڪٽريٽ جي ڊگري ڏني ۽ هاڻي 2015ع ۾ ڊاڪٽر فياض لطيف، ”شيخ اياز جي سنڌي شاعري ۾ جماليات“ تي ٿيسز لکي سنڌ يونيورسٽي مان پي ايڇ ڊي جي ڊگري حاصل ڪئي آهي. سندس مقالو تمام اهم آهي. ان جي اهميت کي سامهون رکندي، سنڌالاجي هن ٿيسز کي شايع ڪري رهي آهي. ڊاڪٽر فياص لطيف پنهنجي تحقيق ۾ انتهائي اهم نڪتن کي شامل ڪري جماليات کي هر اينگل کان بيان ڪيو آهي. سونهن جي نظرين بابت خاص طور چئن نظرين جو ڇيد؛ جن ۾ جماليات جو ’مابعدالطبعياتي‘، ’معروضي نظريو‘، ’موضوعي نظريو‘ ۽ ’موضوعي، معروضي نظريو‘ شامل آهن. ڊاڪٽر فياض لطيف پنهنجو تحقيقي پورهيو شاندار ۽ عالماڻي نموني سان ڪيو آهي.
ڊاڪٽر فياض لطيف جي تحقيق جي خاص خوبي اها آهي ته، هن تمام ڏکين فيلسوفياڻن اصطلاحن کي عام فهم بڻائي پيش ڪيو آهي. جيئن سونهن جي معروضي نظرئي بابت سندس اهو چوڻ ته، ’اسين جيڪڏهن بنا فلسفياڻي موشگافي جي لفظ معروض جي عام فهم معنيٰ وٺنداسين ته اها ٿيندي ’باغ، رنگ، پهاڙ، درياءَ، آبشار، ڪتاب، ميز...‘ يعني ڊاڪٽر فياض لطيف تمام سولائي سان هڪ فلسفياڻي اصطلاح کي بيان ڪيو آهي. هن Objective Beautyجي فلسفياڻي تشريح کان پاسو ڪندي، ان جي ادبي حيثيت سڌو سئون بحث ڪري عيان ڪئي آهي .
جتي ڊاڪٽر فياض لطيف جو موضوع اهم آهي، اتي هن موضوع سان تمام خوبصورت نڀاءُ پڻ ڪيو آهي. شيخ اياز سنڌي شاعري ۾ اهو واحد شاعر آهي، جنهن هڪ ته سنڌي شاعريءَ کي ’يو ٽرن‘ ڏنو ۽ ٻيو ته هن ٻوليءَ توڙي شاعريءَ ۾ تمام گهڻا تجربا ڪيا. غزل کان نظم، نظم کان نثري نظم، ترائيل، ڏيڍ سٽا، هائيڪو، سانيٽ، وائيون ۽ ڪي ٻيون صنفون؛ منهنجي خيال ۾ ڪابه اهڙي جديد صنف نه آهي، جنهن ۾ اياز نه لکيو هجي. ايترا تجربا ڪندڙ شاعر جي شاعريءَ ۾ ضرور ڪي شيون رهجي ويون هونديون يا ڪي مشاهدي جون اوڻايون اچي ويون هونديون ۽ ٻيو ته هو ڪو الهامي شاعر نه هو. هو هن ئي سماج جو فرد هو. اياز تي نظرياتي طرح ڪيترن ئي نقادن تنقيد پڻ ڪئي، جنهن جو جواب هن شايد ئي ڪٿي ڏنو هجي، پر اياز پنهنجي ڪتاب، ’سانجهي سمنڊ سپون‘ جي مهاڳ ۾ خوبصورت سٽون لکي جهڙوڪر نقادن کي لاجواب ڪري ڇڏيو آهي، ”مان فقط اهو چوندس ته، هي شاعريءَ جو ڪتاب آهي ۽ ان کي فقط شاعريءَ جي ڪسوٽيءَ تي پرکي ڏسجي، پر نظرئي جي عينڪ سان نه ڏسجي. شاعري انسان ۾ ولهار ٿي ايندي آهي ۽ سدا سائي رهندي آهي. نظريا سُڪي ڪک پن ٿي ويندا آهن.“
اياز جي پڇاڙڪن ڏينهن ۾ سندس مذهبي ٿي وڃڻ تي پڻ ڪن نقادن قلم کنيو آهي. شيخ اياز کي دورن ۾ تقسيم ڪري سندس شاعري جو ڇيد ڪري سگهجي ٿو. جيئن وليم ورڊس ورٿ جي حياتي ۽ فڪر کي اسان سندس طويل نظم ’دي پريليوڊ‘ مان پرکي سگهون ٿا، ائين اسانکي اياز جي فڪر کي سمجهڻ لاءِ سندس مختلف دورن تي قلم کڻڻو پوندو. اياز جي سموري شاعريءَ جو مرڪز سندس جمالياتي نظريو آهي، جيڪو ٻين شاعرن کان مختلف آهي. هن جي جماليات رومانيت گاڏڙ آهي، جنهن ۾ احساس به آهن، جذبا به آهن ته الهامي اُڇل به آهي.
ڊاڪٽر فياض لطيف جي تحقيق ۾ شيخ اياز جماليات جي معراج تي پهتل نظر اچي ٿو. هن ثابت ڪيو آهي ته، اياز جي فڪر کان فن تائين، وجدان کان درد تائين، مزاحمت کان تحرڪ ۽ تحريڪ تائين، وطن دوستيءَ کان انسان دوستيءَ تائين، فطرت کان فلسفي تائين ۽ رومانس کان دعائن تائين وارين سٽن ۾ جماليات ئي جماليات آهي. ڊاڪٽر فياض لطيف جي هيءَ ٿيسز نه صرف اياز جو اڀياس ڪندڙن لاءِ هڪ اهم دستاويز هوندي، بلڪه سنڌي ادب ۾ جماليات تي هڪ مستند ڪتاب پڻ هوندو. ڊاڪٽر فياض جي هن ڪتاب کانپوءِ سنڌيءَ ۾ جماليات تي تحقيق ڪندڙ نوجوان محققن کي هڪ سگهارو رفرنس بوڪ ملي سگهندو، جنهن سان کين ’سونهن/ جماليات‘ جي موضوع تي تحقيق ڪرڻ ۾ تمام گهڻي سولائي ٿيندي.
[b]ڊاڪٽر شير مهراڻي
[/b]سنڌي شعبو،
ڪراچي يونيورسٽي