فن جا قسم Kinds of Art
فن جا بنيادي طور ٻه قسم آهن. پهريون افادي فن ۽ ٻيو جمالياتي فن.
1. افادي فن
انسان جي ٺاهيل هر اها شيءِ، جيڪا حسين آهي ۽ ان جو ڪو مادي ڪارج به آهي، سا ’افادي يا فن براءِ ڪارج‘ سڏجي ٿي. ان جي وڌيڪ چِٽائي چتر ڪار ڊاڪٽر محمد علي ڀٽيءَ جي لفظن ۾ هن ريت ڪنداسين ته، ”ماڻهو پنهنجي روزمره جي زندگي گذارڻ ۽ ان ۾ سهولت حاصل ڪرڻ لاءِ جيڪي ڪجھه ايجاد ڪن ٿا، ان کي انهن جي فني پيداوار يا تخليق چئبو آهي ۽ جنهن رنگ يا طريقي سان اها تخليق يا پيداور هُو وجود ۾ آڻين ٿا، ان کي سندن ڪاريگري يا فن سڏيو وڃي ٿو“(66).
مثلاَ: لوهار، ڊکڻ ۽ رازي جو ڪم، جيڪو پنهنجي فني بيهڪ ۽ ڏيک ويک ۾ حسين به آهي، ته افادي حوالي سان ڪارج وارو ۽ انسان لاءِ سهولتون ۽ سُکَ پيدا ڪندڙ به. ان نسبت سان ڪجھه فن جزوي طور افادي ۽ جزوي طور غير افادي هوندا آهن. هڪ رازو، جيڪو مسجد، مندر يا ڪو گرجا گهر ٺاهي ٿو، اهو يقيني طور انهن جو خاڪو افادي جوڙيندو، پر انهن جي تعمير ۾ حسين ۽ غير افادي پهلو به شامل هوندو آهي. ان ڪري ئي اهي عمارتون عبادت گاھن سان گڏوگڏ حُسن ۽ جاذبيت جو شاهڪار لڳنديون آهن. هن فن کي هنر ۽ ڪاريگري به چيو ويندو آهي.
2. جمالياتي فن
ادب، شاعري، راڳ، رقص، مصوري، سنگتراشي ۽ ٻيا اهڙا فن، جيڪي فنونِ لطيفه چوائن ٿا، اهي سڀئي جمالياتي فن ۾ شامل آهن. جمالياتي فن جي هڪ وصف سيد عابد پنهنجي ڪتاب، ”اسلوب“ ۾ هن ريت بيان ڪري ٿو: ”فنونِ لطيفه ۾ اهو ضروري آهي، ته اهي انسان جي شعورِ حُسن ۽ حسِ جمال کي جاڳائين. اهي قرار ۽ سڪون جو احساس پيدا ڪرڻ کان علاوه اسان کي ڀڙڪندڙ جذبن جا رنگ پڻ پَسائيندا آهن“(67).
”فني تخليق صرف حُسن ۽ جمالياتي قدرن جو مجسمو نه هوندي آهي، پر ان جي ذريعي اخلاقي، مذهبي، ذهني(فڪري) ۽ هر ان قدر کي پيش ڪري سگھجي ٿو، جو فنڪار يا ان سماج کي متاثر ڪري، جنهن جو فنڪار هڪ فرد آهي“(68). جمالياتي فن جو ڪارج خوشي، خوبصورتي ۽ جمالياتي ذوق جي تسڪين ته آهي، پر ان کان علاوه اهو انساني اندر ۾ هڪ لطيف داخلي حس کي پڻ بيدار ڪري ٿو، جنهن ڪري جمالياتي فن جي وقعت هنر ۽ ڪاريگري جي ڀيٽ ۾ نرالي ٿئي ٿي.
ڪنهن به فنڪار ۽ تخليقڪار جو فن ان ڪري به اعلى ۽ انوکو ٿئي ٿو، ڇو ته هو ان ۾ نه فقط شين جا رواجي نقش نِکاري ٿو، پر هو ان ۾ پنهنجي تخيل، فڪر، ادراڪ ۽ احساس جا رنگ به اوتي ٿو، جيڪي گڏجي معمولي شين کي غير معمولي بڻائين ٿا. اهو ئي سبب آهي، جو ورڊس ورٿ (Words worth) چيو آهي: ”مان عام شين کي غير معمولي ٺاهيندو آهيان“(69).
اسان مان گھڻن سسئي، سهڻي، مارئي ۽ ليلا جي لوڪ داستانن واري ڪٿا ڪنهن جي واتان ٻُڌي يا خود ضرور پڙهي هوندي، پر جڏهن ڀٽائي يا شيخ اياز جي شاعري ۾ انهن سورمين جي ڪٿا ۽ ڪردارنگاري پڙهون ٿا، تڏهن انهن جو عڪس ۽ احساس، تاثر ۽ حُسن ئي نرالو نظر اچي ٿو. هڪ تخليقڪار شين کي پنهنجي فڪر ۽ احساس جي خوردبيني سان ڏسندو آهي، ان ڪري ان کي شين جا اهي لڪل پاسا، رنگ، روپ، خوبيون ۽ خوبصورتيون به نظر اينديون آهن، جيڪي هڪ عام ماڻهوءَ کي ڏسڻ ۾ نه اينديون آهن، ان ڪري هڪ فنڪار جو فن نه صرف نئون ۽ نرالو ٿيندو آهي، پر اهو هڪ حسين جهان جيان هوندو آهي. عام طور تي لفظي ۽ لغوي لحاظ سان فن ۽ هنر کي هڪ ئي سمجھيو ويندو آهي، پر انهن ۾ چند هيٺيان صفتي ۽ بنيادي فرق آهن، جيڪي کين هڪٻئي کان الڳ ڪن ٿا.
1ـ هنر ۽ ڪاريگري سان ٺاهيل ڪنهن شيءِ جون، ان جھڙيون ٻيون انيڪ شيون ٺاهي سگھجن ٿيون. مثال طور هڪ پينٽر هڪ تصوير جون هوبهو ان جھڙيون سوين تصويرون ٺاهي سگھندو آهي، پر هڪ مصور لاءِ اهو ناممڪن آهي، ڇو ته هڪ فن پارو هڪ ڀيرو ئي تخليق ٿي سگھندو آهي.
”هزارين مصور ۽ سنگ تراش آيا، مائيڪل اينجلو جھڙو ڪم ڪير به نه ڪري سگھيو. مونا ليزا جھڙي پُراسرار مُرڪ ٻيهر ڪينواس جي زينت بڻجي نه سگھي ۽ نه ئي ڪو ٻيو هومر، ورجل، ڊانٽي، شيڪسپيئر، شاهه لطيف يا شيخ اياز ٿي سگھيو آهي. هڪ فني تخليق کان ٻي فني تخليق وڌيڪ خوبصورت ۽ مڪمل ٿي سگھي ٿي، پر هوبهو ان جھڙي ٿي نه ٿي سگھي“(70).
2ـ هنرمندي سان ٺاهيل ڪنهن به شيءِ جو خاڪو ۽ هيئت ڪاريگر جي سوچ ۾ اڳئي طئي ٿيل هوندو آهي. هڪ رازو جڏهن به ڪائي بلڊنگ ٺاهيندو آهي، تڏهن ان جو پورو نقشو، ان جي ماپ ۽ جوڙ جڪ جي ڪٿ ڪندو آهي، تنهن کان پوءِ ئي ان کي تعمير ڪندو آهي. جڏهن ته هڪ فنڪار جي تخليق، طئي ٿيل ماڻ ۽ ماپن بدران تخيل ۽ وجدان جو تخليقي مظهر هوندي آهي.
3 ـ هنر ۽ ڪاريگري جو ڪارج مادي هوندو آهي. هڪ ڪار سواري لاءِ ڪم اچي ٿي ۽ هڪ گھر رهائش جو سُکُ ۽ سڪون ڏيئي ٿو. جڏهن ته فن جي افاديت احساسي ۽ جمالياتي هوندي آهي.
”لطيف ۽ اعلى پايي جا فن، انسان لاءِ خوشيون ۽ خوبصورتيون پيدا ڪندا آهن، جڏهن ته غير لطيف ۽ گھٽ درجي وارا فن، انسان جي ضرورتن جو پورائو ڪندا آهن. فن جي هڪ قِسم مان انسان جي ذهني ارتقا جو اندازو ٿئي ٿو، ته ٻي مان ان جي جسماني ۽ مادي ترقي جي خبر پوي ٿي...اعلى فنن ۾ اهي فن شامل آهن، جيڪي پنهنجي مقصد جي تڪميل لاءِ گھٽ کان گھٽ مادي ذريعا استعمال ۾ آڻيندا آهن، جڏهن ته ادنى فنن جو وجود ئي مادي ذريعن تي مداريل هوندو آهي“(71). ان لحاظ کان شاعري، مصوري، سنگ تراشي، رقص ۽ موسيقي جو شمار اعلى فنن ۾ ٿئي ٿو، ڇو ته اهي نه رڳو انسان کي سڪون ۽ حِظ بخشن ٿا، پر اهي پنهنجي فني، فڪري ۽ تخليقي سگھه سان، انسان کي جمالياتي حُسن جا جلوا پڻ پَسائين ٿا.
لطيف فن هڪ طرف اکين کي تراوت، من کي تسڪين ۽ ذهن کي فڪري/ تجرباتي تازگي ۽ توانائي عطا ڪن ٿا، ته ٻي طرف اهي اسان جي تهذيب ۽ ثقافت جو اٽوٽ حصو آهن. انهن کان سواءِ اسان جو جيون ٻُسو ۽ اڻ پورو آهي. اسان پنهنجي عام ۽ روزاني زندگيءَ ۾ اک وتائي ڏسنداسين، ته ان ۾ هر پل لطيف فنن جو عمل ۽ احساس نظر ايندو. پنهنجي ذات جي موچاري ڏيک ويک، لٽي ڪپڙي پهرڻ، رويي، ڳالھه ٻولھه جي شائسته انداز ۽ اُٿڻ ويهڻ جي سهڻي سليقي کان وٺي گھر جي سجاوٽ ۽ آس پاس جي ماحول کي حسين بنائڻ جي عمل تائين، انسان هميشه بهتر کان بهتر جي ڪوشش ۽ جستجو ۾ رهيو آهي ۽ اها جستجو ۽ ڪوشش ئي سندس تخليقي عمل ۽ فنون لطيفه ڏانهن رغبت جو سبب آهي.
”انسان رڳو کوجنائن ذريعي ئي اڳتي ڪونه ٿو وڌي، پر خوبصورتي کي جنم ڏيڻ ۽ ان کي اڳتي وڌائڻ جي ذريعي به اڳتي وڌندو رهي ٿو. ان ڪري ڪنهن به فنڪار جي فن يا تخليق ۾ نون نون فڪري محرڪن کي ڳولڻ سان گڏ، جمالياتي قدرن کي پڻ ڳوليو ويندو آهي. اهو ان ڪري جو انسان جي تخليقي عمل ۾ سائنسي اڀياس سان گڏ، جمالياتي مطالعي جو به هٿ هوندو آهي...انسان جي سموري جاکوڙ ۽ جستجو پنهنجي پاڻ، پنهنجي سماج، فطرت ۽ دنيا کي جمالياتي جوڙ ۾ تبديل ڪرڻ جي جستجو ۽ جاکوڙ هوندي آهي“(72).
هنر ۽ فن جي حوالي سان مختلف مفڪرن جا مختلف خيال آهن. سوشلسٽ ۽ مارڪسي مفڪر هنر جي مادي ۽ پورهئي واري ڪارج کان تمام گھڻو متاثر آهن. سندن چوڻ آهي ته،” هڪ لوهار جڏهن رُڪ کي پگھاري پنهنجي ذهن ۾ ٺاهيل شڪل مطابق روپ ڏيئي ٿو، تڏهن سندس اندر خوشيءَ سان ڀرجي وڃي ٿو. هو سوچي ٿو ته هن ڪم ۾ ڪيڏو نه مزو ۽ سرور آهي. هٿ ۾ اوزار، ڌاتوءَ مٿان اُڪر، صفائي سٿرائي، چٽسالي ۽ پوءِ بي ڊولو لوهه جو ٽُڪرو ڪنهن سهڻي شاهڪار جي شڪل ۾ مَٽجي وڃي ٿو“(73).
هو پورهئي جي عمل ۾ ئي حُسن جي احساس کي پَسڻ جا قائل آهن. هنن لاءِ محنت ئي اهڙي سچائي آهي، جيڪا زندگيءَ کي زندهه رهڻ جي قابل بنائڻ کان علاوه ان کي بامعنى ۽ حسين بڻائي ٿي، انهي ڪري هو هنر کي فن کان وڌيڪ اوليت ڏين ٿا.بدر ابڙو پنهنجي ڪتاب، ’تنقيد نگاري ــ ارتقائي جائزو‘ ۾ مارڪس (Marx) جو حوالو ڏيندي لکي ٿو: ”ڪوريئڙي جو ڄار ايترو ته سهڻو هوندو آهي، جو ڪو به انساني ڪاريگر ڪوريئڙي جو مقابلو نه ٿو ڪري سگھي، پران جي باوجود ڪو ڏڏ کان ڏڏ ڪاريگر به بهترين ڪوريئڙي کان مٿاهون آهي، ڇو ته انسان ڪاريگر پنهنجي تخليق ڪرڻ کان پهرين ذهن ۾ ان جو تصور قائم ڪندو آهي“(74).
ان ۾ ڪوبه شڪ نه آهي ته، هڪ هنر مند ۽ ڪاريگر سماجي زندگيءَ ۾ اهم ڪردار ادا ڪري ٿو ۽ ان جي پورهئي کي پنهنجي هڪڙي افاديت آهي، پر جيڪڏهن گهرائي سان ڏسجي ته، فن کي به پنهنجو ڪارج آهي، جيڪو هنر کان مختلف آهي. هيءَ زندگي، جيڪا انيڪ ڏکن، ڏوجھرن، مونجھارن ۽ مسئلن سان ڀري پئي آهي. طبقاتي ۽ سرمائيدارانه سماج، جنهن ۾ هڪ حساس ۽ ذي شعور ماڻهو هر پل پنهنجو ساهه گُھٽجندي محسوس ڪري ٿو، نٽشي چواڻي، ”هِن دنيا ۾ ماڻهوءَ کي جيئڻ جو ساهس، فن، فنڪارانه تخيل ۽ اعلى اخلاقي قدر عطا ڪن ٿا ۽ اهو جياپو، جيڪو ناقابل برداشت آهي، اهو فنونِ لطيفه سبب ئي قابل ستائش بڻجي ٿو“(75). اهي لطيف فن ئي آهن، جن جي بدولت انسان ’سماجي جانور‘ کان ’اشرف المخلوق‘ جي رُتبي تائين رَسائي حاصل ڪئي آهي. مسئلن ۽ مونجهارن جي هن دنيا ۾ اهي لطيف فن ئي آهن، جيڪي ماڻهوءَ کي داخلي طور اُتساهي ان جو زندگيءَ جي معنويت ۽ حُسناڪيءَ ۾ ويساهه قائم رکن ٿا.