مرتب لفظَ (Complex words)
اهو لفظ، جنهن ۾ هڪ يا هڪ کان وڌيڪ پر ــ وس صورتون شامل هجن، ته اهڙي لفظ کي مرتب لفظ چئبو آهي (11). سنڌي ٻوليءَ ۾ سُ، سَ، ڪُ، اَ ۽ اڻ وغيره اهڙيون اڳياڙيون آهن، جيڪي ٻين پرـ وس صورتن سان ملي، مرتب لفظ پيدا ڪنديون آهن. مثال: ستڙ = (سُ + تڙ)، سَچار = (سَ + چار)، اڄاڻ = (اَ + ڄاڻ)، اڻ توريو = (اڻ + توريو) وغيره. شيخ اياز اهڙا انيڪ مفرد ۽ مرتب لفظ پنهنجي شاعريءَ ۾ ڪتب آندا آهن، جيڪي فني توڙي فڪري لحاظ کان اَملهه آهن. سندس شاعريءَ مان مفرد ۽ مرتب لفظن جا چند مثال:
اڻ تورئي جو آسرو، ڪڏهن مون نه ڪيو،
مون اوريــنـدي اَرٽ ســان، لهــي ڏيـنهـن ويو،
چــڱو مــڃ چــيو، ڦــورو ــ ڦــول ته مــان وڃـــان.
(ڪپر ٿو ڪن ڪري، ص208)
ڪڏهن ٻٻر ــ ڇانو ۾، توسان ڪو ويلو،
تون جو اڪيلو، سارو ٿر ٿيلهين پيو.
ٻــوليءَ جوڀن ــ ون، پوڙهو ٿينـدو ڪــينڪي،
اڄ به منهنجو من، سائو ساوڻ ــ جھنگ جان.
ٿر تي ڪڪر ــ ڪنٺ ۾، هس هجي ڪو جيئن،
مــنهـنجي ڪــــوتــا ائـيـن، انــڊلــــــٺ ٿـــي اُڀـــري.
هو جو رڻ ــ اَجھاڳ، سرجي پيو سمنڊ جان،
ان ۾ مـون جو مـاڳ، ڏٺـو، شـال اوهــان ڏسـو.
سـاٿــي! مـون دنـيـــا گھـمي، چونــڊيــو آهـــي ٿــــر،
ڄڻ ڪنهن سُرڳ ــ سمان آ، واريءَ تي هي گھر
ســـانجهــي ــ ويــر اَمرُ، آهـــي رتــيءَ ريـــت تــــــي.
(اڪن نيرا ڦليا، ص 32، 33، 42، 53)
مٿين بيتن ۾ ’ٿر، گھر، من، ون ۽ هس‘ مفرد لفظ آهن، جڏهن ته ’اَجھاڳ، سُرڳ، اَمر ۽ اڻ توريو‘ مرتب لفظ آهن، پر انهن کان سواءِ ’ٻٻر ــ ڇانو، ٿر ــ ٿيلهين، جوڀن ــ ون، ساوڻ ــ جھنگ، سانجهي ــ وير، سرڳ ــ سمان، ڦورو ــ ڦول ۽ ڪڪر ــ ڪنٺ‘ جون سهڻيون ترڪيبون به ملن ٿيون، جيڪي مرتب لفظن جو مثال آهن.