شاعريءَ جو جمالياتي ڪارج
“Poetry is communication, and it is his own pleasure that the poet communicates…poetic pleasure is not mere idle amusement like rope dancing or sherry drinking. Poetry provides pleasure of a more exalted kind. It is the pleasure which results from increased knowledge and understanding….some how, poetry is superior to history, philosophy and science…The appeal of science is merely to the intellect, poetry complements science by adding feeling to its truths, and by its imaginative treatment, it makes people more fully aware of them”(20).
(شاعري، اظهار جو ذريعو ۽ شاعر جي پنهنجن مسرتن جو سرمايو آهي، جنهن کي هو بيان ڪري ٿو. شاعراڻي سرهائي ڪا ٻاراڻي راند نه آهي، پر اها هڪ قسم جي من کي مسرور ڪري ڇڏيندڙ حقيقت آهي، جيڪا ماڻهوءَ کي سرور سان گڏ سُرت به عطا ڪري ٿي. هڪ لحاظ سان شاعري، تاريخ، فلسفي ۽ سائنس کان ممتاز آهي.....سائنس فقط عقل ۽ فهم کي متاثر ڪري ٿي، جڏهن ته شاعري، سائنسي صداقتن کي احساس ۽ تخيل سان لاڳاپي وڌيڪ پُر اثر بڻائي ٿي ۽ ماڻهو ان مان مڪمل استفادو حاصل ڪن ٿا.)
خوبصورت لفظن ۽ ڪومل خيالن ذريعي شاعر نه رڳو مادي شين جا مختلف موهيندڙ منظر ۽ مظهر پَسائي ٿو، پر هو انيڪ غير مادي شين، جهڙوڪ انساني جذبن ۽ احساسن جون پنهنجن لفظن ۾ حسين صورتون تخليق ڪري پيش ڪري ٿو. ان طرح هو ڏٺل دنيا کي پنهنجي شاعراڻي اک ۽ احساس سان ٻيهر ڏيکارڻ ۽ محسوس ڪرائڻ جي جرئت به ڪري ٿو، ته اڻ ڏٺل دنيا جي حُسناڪين جو پنهنجي تخيل ۽ بصيرت جي بنياد تي خاڪو جوڙي، ان جي نرالي جمال ۽ جوت کي ڏيکارڻ جي ڪوشش به ڪري ٿو.
”شاعريءَ جو هڪ سگهارو سماجي ڪارج به آهي. اهو اِهو ته اها پنهنجي دور جا سماجي سچ ظاهر ڪرڻ جو وسيلو به آهي، ته سماج جي ارتقا جو احساساتي رڪارڊ به رکي ٿي ۽ انهيءَ ۾ نواڻ ۽ تبديلي آڻڻ ۾ ڪردار به ادا ڪري ٿي“ (21).
ان مان واضح ٿئي ٿو، ته شاعري نه فقط جذبن ۽ احساسن جو فنائتو اظهار آهي، جنهن انسان جي خارجي ۽ داخلي صداقتن ۽ سندرتائن جي ترجماني ڪئي آهي، پر ان مختلف وقتن ۾ مختلف سماجي ڪارج پڻ ادا ڪيا آهن. سماجن جي مذهبي، ثقافتي، تهذيبي، تمدني، فڪري ۽ تخليقي اوسر ۾ متحرڪ ۽ معروضي ڪردار نباهڻ کان علاوه شاعريءَ مختلف موڙن تي قومن کي جوش، ولولي ۽ ثابت قدميءَ جي سگھه به عطا ڪئي آهي. ٻين لفظن ۾ شاعري سرور، فڪري آسودگي ۽ جمالياتي حظ ڏيڻ سان گڏوگڏ انساني زندگيءَ ۾ هڪ انقلاب ۽ تعميري تبديلي پيدا ڪندڙ فن آهي.
”اخلاقي ۽ قومي ڪمن ۾ اڄ تائين شاعريءَ جيڪو ڪجھه ڪيو آهي، ان جو مثال ٻي ڪنهن فنونِ لطيفه جي شعبي ۾ گھٽ ملي ٿو... ڪجھه فن محض تفريحي ۽ آسائشي آهن، ته ڪجھه تبليغي ۽ تدريسي. ٻين فنونِ لطيفه جي شعبن مان به شايد ئي ڪنهن شاعريءَ جھڙيون اعلى ۽ ڪارج سان ڀرپور خدمتون سرانجام ڏنيون هجن... يورپ جي شاعرن، شاعريءَ جي ذريعي سياسي، قومي ۽ سماجي بيداري جي حوالي سان اڄ تائين جيڪو ڪجھه ڪري ڏيکاريو آهي، اهو نيپولن بونا پارٽ جي فتحن کان به وڌيڪ قيمتي، زياده دل آويز ۽ موثر آهي“(22).
شاھ عبداللطيف ڀٽائيءَ جي شاعري سنڌي سماج ۾ تهذيبي، اخلاقي، احساساتي، جمالياتي، نظرياتي، مزاحمتي، امنِ عالم، انسان دوستي، قومي، سماجي، سياسي، فني ۽ فڪري حوالي سان جيڪا سجاڳي پيدا ڪئي آهي، اها پڻ بي مثال آهي. هن لوڪ داستانن جي تمثيل ۾ پنهنجي فڪر ۽ فلسفي جو جنهن سليس ۽ سيبائتي انداز سان اظهار ڪيو آهي، اهو اهڙو ته تخليقي ۽ همگير آهي، جو صديون گذرڻ باوجود اهو نه فقط پَئي پراڻو نه ٿيو آهي، پر ان جي جمالياتي تاثير ۽ تازگي اڄ به اها ئي آهي، جو اها انيڪ پياسن جي فڪري ۽ احساساتي اُڃ جو پورائو ڪري ٿي. ايڇ ٽي سورلي، شاهه ۽ سندس شاعري بابت لکي ٿو:
“Shah Abdul Latif by nature have possessed those qualities of observation, expression and sincerity of thought which enabled him to put his own ideas and ideas of the common people amongst whom he lived, into verses that can without exaggeration be said to have a claim to immortality”(23).
(شاهه عبداللطيف جي شاعريءَ ۾ فطري طور تي مشاهدي، اظهار ۽ خيال جي سچائي جون اهڙيون صداقتون ملن ٿيون، جيڪي کيس پنهنجي ديس واسين جي دلين جو ترجمان شاعر بڻائڻ ٿيون. هن جي شاعريءَ لاءِ بنا ڪنهن هَٻڪ جي چئي سگهجي ٿو، ته اها امر آهي.)
ان کان علاوه شيخ اياز ۽ ٻين انيڪ سنڌي شاعرن جي شاعري مختلف جبر ۽ استبداد جي دؤرن ۾ بغاوت جو آواز بڻجي، ماڻهن کي متحرڪ ۽ بيدار ڪرڻ جو جيڪو فڪري ۽ فنڪارانه ڪردار ادا ڪيو آهي، اهو پڻ مثالي ۽ قابلِ داد آهي.شاعريءَ جا اهي ئي گڻ آهن، جنهن ڪري ان کي هر دور ۾ هڪ منفرد حيثيت ۽ وقعت حاصل رهي آهي. حقيقت ۾ فنونِ لطيفه ۾، شاعري ئي اظهار جو هڪ اهڙو سگھارو ذريعو آهي، جيڪو گھڻ ڪارجيو ۽ ساحرانه اثر رکندڙ آهي ۽ ان جي انهيءَ دل ۽ دماغ تي ترت اثر ڏيکاريندڙ فڪري، فني، جمالياتي ۽ تخيلاتي قوت کان تمام گھڻا ڪم وٺي سگھجن ٿا.
مثلا: ”شاعريءَ جا جيترا به قسم آهن، يعني فلسفيانه، اخلاقي، عشقيه (انقلابي، مزاحمتي، جمالياتي)، تخيلي وغيره، انهن سڀني کي مفيد سماجي ڪارج لاءِ استعمال ڪري سگھجي ٿو. فلسفيانه شاعري، دقيق خيالن کي آسانيءَ سان ذهن نشين ڪرائي سگھي ٿي. اخلاقي شاعري، ادب ۽ تميز سيکاري ٿي. رومانوي شاعريءَ سان دل کي سڪون ۽ روح کي راحت ملي ٿي. تخيل سان طبيعت کي تازگي ۽ نواڻ حاصل ٿئي ٿي“(24). انقلابي ۽ مزاحمتي شاعري سان ماڻهن جي جذبن کي گرمائي، انهن جي سُتل تقديرن کي جاڳائي ۽ سنواري سگھجي ٿو. جمالياتي شاعريءَ سان ماڻهن کي سونهن جي اعلى احساسن ۽ قدرن کان آشنا ڪري سگھجي ٿو. مطلب ته شاعريءَ ۾ اهي سموريون خوبيون ۽ خوبصورتيون موجود آهن، جيڪي ان کي ٻين فنن کان اعلى ۽ ارفع بڻائين ٿيون. دنيا ۾ اڄ تائين شاعري، لطف، وندر ۽ ورونهن سان گڏوگڏ، انساني فهم ۽ فڪر، تهذيب ۽ تمدن جي ترقي ۽ ترويج ۾ جيڪو ڪردار ادا ڪيو آهي، اهو سچ ته مثالي آهي ۽ ان کي ڪڏهن به فراموش ڪري نه ٿو سگھجي.