2. تجنيس تام
تام جي معنى آهي ڪامل يا پورو. جڏهن ٻه يا ٻن کان وڌيڪ اهڙا لفظ شعر ۾ ڪم اچن، جي لکڻ ۽ پڙهڻ ۾ بلڪل هڪجهڙا هجن، پر معنى ۾ مختلف هجن، ته ان کي تجنيس تام چئبو (27). پر جيڪڏهن اعرابن ۾ فرق هوندو، ته ان کي تجنيس ناقص سڏبو.
شيخ اياز پنهنجي شاعريءَ ۾ سنڌي ٻوليءَ جي سونهن کي نه رڳو نئين سِر نکاريو ۽ سنواريو آهي، پر ان ۾ شاعراڻي فن ۽ فڪر جون نيون ۽ نرمل ندرتون اوتي، ان کي وڌيڪ وسعت ۽ تازگي عطا ڪئي آهي. تجنيس تام شاعريءَ جي اهڙي اهم صنعت آهي، جنهن سان شعر ۾ ترنم جي گھرائي ۽ تاثر جي حُسناڪي پيدا ٿئي ٿي. ان کان سواءِ شعر ڄڻ ته
بي چَسو ۽ بي رنگ محسوس ٿيندو آهي.
اياز پنهنجي اظهار ۾ گھڻي قدر نفاست پسند ۽ فڪر ۽ فن جي گھڻ رنگي جمال جو قائل رهيو آهي، انهيءَ ڪري سندس شاعريءَ ۾ جيتري سونهن ۽ سوڀيا آهي، اها گھٽ شاعرن جي شاعريءَ ۾ نظر اچي ٿي. هن جي شاعريءَ ۾ ڪيترين ئي جاين تي تجنيس تام جو سيبائتو استعمال ملي ٿو، خاص ڪري سندس بيت جي شاعريءَ ۾ ان تجنيس جو عنصر ججهو ملي ٿو. تجنيس تام جا ڪجھه مثال:
ڪيئن چوان ’ڪينجھر‘’نوريءَ‘ کي ’نوري‘ ڪيو!
گُـــذريــون ڪـيئي گنـدريــون، ڄــام نه آئــي ڄــر،
نوريءَ پرکي پر، ’ڪينجھر‘ کي ’ڪينجھر‘ ڪيو!
(ص94)
تــو لــئه ’ڄــام‘ ڄــڻي وئـي، مـون کـي ڄـڻ آيـل!
جنهن ۾ هڪڙو گل کڙي، منهنجو من سا، ول،
’ڄـام‘ ته ڀلئـون ڀل، پنـهونءَ مَـٽُ نه پريتـڻـون!
(ص113)
ملي تو ميهارَ، ’سهڻي‘ ’سهڻي‘ ٿي وئي،
اچي آڌيءَ رات جو، ڌيرُ نه تو کان ڌارَ،
هُري منهنجي هانوَ ۾، سدا پيءَ پڪارَ،
لهرين لُڙَ هزارَ، مون ۾ تون ئي تون پرين!
(ص130)
سوچي سگهجي ڪانه ٿي، ’سُهڻي‘ سوا سيرَ،
’سُهڻيءَ‘ کي ’سُهڻي‘ ڪيو، ندي! تنهنجي نيرَ،
ڌرتــــي ســـــارا ڌيـــــر، مَــٽُ نه تِـکـي تـار جـــا.
(ص131) ــ (ڪپر ٿو ڪن ڪري)
مٿين بيتن مان پهرين بيت ۾، ’نوري ۽ ڪينجھر‘ لفظ ٽي ڀيرا ڪم آيو آهي. هر لفظ اُچار ۽ پڙهڻي ۾ به ساڳيو آهي، پر هر لفظ جي معنى ۽ اصطلاحي مفهوم الڳ آهي. ’ڪينجھر‘ يعني عام ۽ روايتي نالي واري ’ڪينجھر ڍنڍ‘، جيڪا رڳو ملاحن جي پيٽ گذر جو ذريعو هئي. ٻي ’ڪينجھر‘ معنى نوري ۽ ڄام تماچي جي محبت جي داستان سبب تاريخي ۽ داستانوي حيثيت حاصل ڪري ويل، جنهن تي خود وقت جي بادشاھ ڄام تماچي ڄارُ ڪُلهي تي کڻي مڇي ماري. ’نوري‘ يعني هڪ عام ملاح ڇوڪري، ٻي ’نوري‘، جنهن جي ڪري ’ڪينجھر‘، ’ڪينجھر‘ بڻي.
ٻي بيت ۾ ’ڄام‘ لفظ ٻه دفعا استعمال ٿيو آهي. ’ڄام‘ معنى ’سردار يا وڏو‘، جيڪي دنيا ۾ ڪيئي آهن. ٻيو ’ڄام‘ يعني ’پنهون‘، جنهن سان سسئي پنهنجي نينهن جو ناتو ازلئون ٿي سمجھي ۽ ان جھڙو ٻيو ڪوئي دنيا ۾ کيس نظر نه ٿو اچي. ساڳيءَ ريت ٽين بيت ۾ ’سُهڻي‘ لفظ ٻه ڀيرا ۽ چوٿين بيت ۾ ٽي دفعا ڪتب آيو آهي. ’سهڻي‘، جيڪا دريا ٽپي ميهار سان وڃي ملندي هئي ۽ سير سندس سيڻ هوندي هئي. ٻيو لفظ ’سهڻي‘، ان جي صفتي مفهوم ۾ ڪتب آيو آهي، يعني سهڻيءَ کي عشق جي اُساٽ ۽ ميهر جي محبت رچائي ريٽو ڪيو. دريا جي لهرن، پرينءَ جي سڪ ۽ ڇڪ کيس وڌيڪ سگهارو، سندر ۽ بهادر بڻايو.