1. بصري يا نظري عڪسَ (Visual images)
ڪنهن ماڻهو، منظر يا ڪنهن شيءَ جو ذڪر ۽ ان جي منظرڪشي اهڙي انداز ۾ ٿيل هجي، جو انهيءَ جو احساساتي عڪس اکين اڳيان اُڀري اچي، ته ان کي نظري عڪس چئبو. نثري تحريرن ۾ نظري عڪسن جي وڏي اهميت هوندي آهي، ڇو ته عام طرح سان اهي واضح ۽ گھڻيون کُليل هونديون آهن، جنهن ڪري عام ماڻهو به انهن کي آسانيءَ سان سمجھي ويندو آهي. اڪثر ماڻهو پنهنجي گفتگو توڙي لکت ۾ نظري عڪسيت اپنائيندا آهن، جڏهن ته شاعريءَ ۾ پڻ نظري عڪسيت جي وڏي وقعت آهي ۽ اها نثري عڪسيت کان اظهار توڙي انداز ۾ نه رڳو مختلف، پر منفرد ۽ اثرائتي به آهي. نثر ۾ عڪسيت لفظي بيان سان پيدا ڪئي ويندي آهي، جڏهن ته شاعريءَ ۾ استعاري، تشبيھه ۽ تمثيل جي آميزش سان معنى ۽ مفهوم جي انوکي حُسناڪي پيدا ڪري، ان ۾ عڪسيت پيدا ڪئي ويندي آهي.
شيخ اياز هڪ جدت طراز ۽ حُسن شناس شاعر آهي. هن جي شاعريءَ ۾ سنڌ جو جھرجھنگ، ٿر بر، ڍنڍون ڍورا، سمنڊ صحرائون، گل ٻوٽا، پکي پکڻ، پٿر پهاڙ، مندون موسون، رسم رواج، ماڻهن جا لڙڪ ۽ مُرڪون سڀ موجود آهن. هن جي شاعريءَ ۾ زندگي ۽ ان جي رنگن سان گڏ ڪائنات جي ٻين قدرتي نظارن جا سمورا عڪس جيئري جاڳندي صورت ۾ نظر اچن ٿا. هن پنهنجي ڪمال ڏات ۽ فني ڪاريگريءَ سان انسان جي داخلي ڪيفيتن، مشاهدن ۽ فطرت جي سونهن جا اهڙا عڪس چِٽيا آهن، جن کي پَسي اصل جو احساس ٿو ٿئي. هن جا نظري عڪس ڪنهن ڦوٽوگرافر جي ڪئميرا سان نڪتل تصوير وانگر جامد ۽ بي حس نه آهن، پر اهي متحرڪ، جذبن ۽ احساسن سان ٽمٽار آهن. اياز جي هيٺئين سِٽن ۾ هي حسين نظري عڪس ڏسو:
جئن جھونجھڪڙي جو جاڳي تون
مــون ڏانهن ڏسي شرمــائــيـن ٿي،
۽ پنـهنـجـون ٻانهـون کـولـين ٿي،
۽ مـــون کــي ڀـــاڪــر پــائـيـن ٿي.
ٿـــو آءٌ ڏســــان تـئـــن تـــــارن ڏي،
جـــي آهـــن دور ڦـِڪــيـرا ڪجھه،
۽ اُڀ جــــي نــــيـــري ســــــاگــر ۾،
جـــي تـــرنــــدا بـــاقي ويـرا ڪجھه.
(الوداعي گيت، ص60)
جھونجهڪڙي جو جاڳي، شرمائي ڏسڻ ۽ پوءِ ٻانهون کولي ڀاڪرن ۾ ڀري ڇڏڻ، ڪهڙو نه رومانوي ۽ راحت ڏيندڙ نظري منظر آهي، جيڪو نه رڳو رات جي موهيندڙ ٽاڻي کي ظاهر ڪري ٿو، پر محبت جي خوبصورت منظرن کي اکين اڳيان کڻي اچي ٿو. خاموشي ۾ اظهار ۽ اظهار ۾ خاموشي جي احساس جو هيءُ هڪ مڪمل عڪس آهي. توڙي جو اُن ۾ نه ڪوئي مڪالمو آهي، نه ڪائي گفتگو، پر ان جي باوجود هڪ جيئرو جاڳندو احساس ۽ لفظن ۾ ڪيفيت جو عڪس موجود آهي. لفظن جي رنگن ۾ جذبن ۽ احساسن جو اهڙو چِٽو چِٽُ آهي، جيڪو گھڻو ڪجھه ٻُڌائي ۽ محسوس ڪرائي ٿو.
ان کان علاوه دور آڪاش جي ساگر ۾ ترندڙ ۽ ٽِمنڪندڙ حسين ستارا، سياھ رات، ان جو رومانوي حصار ۽ ٻيو سمورو وايومنڊل جيڪو مٿئين سِٽن ۾ سمايل آهي، اهو ڏسڻ جي عڪسن کي پيش ڪري ٿو. انهن ۾ اظهار ۽ بيان جي ايتري واضح چِٽائي آهي، جو جهونجهڪڙي جي تصوير به اکين اڳيان اُڀري اچي ٿي. ساڳيءَ ريت هڪ ٻي نظم ۾، پرهه ڦٽي ۽ ٻوليندڙ پکين جي سُندر منظرڪشيءَ سان گڏ اياز پنهنجي اسٽيڊي روم جو نقش هن ريت چِٽي ٿو.
پکي پرهه جا چُون چُون ڪن ٿا
باک ڦٽي آ، آءٌ لِکان ٿو،
ڇا هي پويون گيت ته ناهي؟
ڪڏهن هوا دروازو کولي
منهنجي گهر ۾ پيهي ايندي،
مايوسيءَ سان موٽي ويندي،
منهنجي ميز مٿان سَوَ ڪاغذ
پکڙيل هوندا، آءٌ نه هوندس!
گيت اڌورا، آءٌ نه هوندس!
۽ ٻيو ڇا ڇا، آءٌ نه هوندس....
(بڙ جي ڇانوَ اڳي کان گھاٽي، ص102)
منظر هڪ طرف موهيندڙ ۽ جمالياتي آهي، ته ٻي طرف دک ۽ ڪرب جي ڪيفيتن سان ٽمٽار ۽ اکين کي آلو ڪري ڇڏيندڙ. نظم جي ابتدا ۾، صبح جو سندر پهر، مٺڙيون لاتيون لَنوندڙ پکي ۽ ٽيبل تي گيت لکندڙ اياز جو عڪس آهي. ان کان پوءِ ڪمري جي در مان اچانڪ اندر ٽَپي ايندڙ هوا جو احساساتي نقش آهي. هوا توڙي جو نظر نه ايندڙ حقيقت آهي، پر اياز ان کي تجسيم طور پيش ڪيو آهي ۽ اها جڏهن ڪمري ۾ گھڙي اچي ٿي، تڏهن ميز تي ٽڙيل پکڙيل سَوَين ڪاغذ، اڌورا گيت، خالي ڪرسي ۽ ٻيو گھڻو ڪجهه ڏسي ٿي، پر اياز، جنهن جي کيس ڳولا آهي، جيڪو هزارين گيتن جو خالق ۽ سرجڻهار آهي، جنهن جي گيتن جا ٻول به پرندن جھڙا پيارا ۽ موهيندڙ آهن، سو ڪمري ۾ موجود نه آهي. هن جو من ــ پکيئڙو اهڙي ازلي آڪاش ڏانهن اُڏامي ويو آهي، جتان اڄ تائين ڪو به پکي واپس نه وريو آهي. پورو نظم، نظري منظر ۽ ڪيفيتي ڪرب جي گڏيل احساس کي اهڙي ڀرپوريت سان پيش ڪري ٿو، جو اکين اڳيان ’تاثر ۽ احساس‘ جا ڪيئي عڪس سامهون اُڀري اچن ٿا.
شيخ اياز سچ پچ ته فطرتي مظهرن ۽ انساني احساسن ۽ ڪيفيتن جو چترڪار شاعر آهي. هو جنهن به لفظ کي ڇُهي ٿو، ان لفظ ۾ انيڪ رنگ نِکري پون ٿا. هُن جي شاعريءَ جي چند ٻين بصري عڪسن جو مشاهدو به ڪريو، جن کي پڙهڻ سان ٿر جي مفلس ۽ مجبور زندگيءَ جو تصويري خاڪو خودبخود اکين اڳيان تَري اچي ٿو.
ســاري رات سُکــالڙا، بَجيراڻي ٻارَ،
ڪيڏي پگھر لارَ، منجي آلا ڪپڙا!
ٿــر ۾ مٽيءَ ڪــونـڊيــون، اَٽـو اَٽـو ڪــن،
مارو روز مَرن، چونري چونري بُک ۾!
مانــڌاڻــــو ۽ مَــڪّ، اڄ نه ڏسـجـــن اکــئـيـن،
ڪهڙا ڍاڪوءَ ڍڪ، بُک وَسي ٿي وانڍ ۾!
(ص62)
ڪيــڏا ابـهم ٻـارڙا، لـيــڙون لـيــڙون لبــاس،
جـن مـان تن جـو ماس، بَکي چَتين وانگيان.
نه مون اونگههَ اُلٿَ، نه مون ننڊ نڀاڳَ جي،
بُکَ نِساها هَٿَ، پير نه لهي پَٽَ تي.
مَٿن رکي موٽيون، کاڄَ بنا کارا،
ٿري ويچارا، ڪاٺين جهڙيون نينگريون!
(ص63) ــ (اڪن نيرا ڦليا)
شيخ اياز جي شاعري ۾، نه رڳو ٿر جي بُکَ ۽ بدحاليءَ جا منظر نظر اچن ٿا، پر ٿر جي سونهن ۽ سُندرتا پڻ جھلڪندي ملي ٿي. ٿر، جنهن کي هُو خدا جي خوبصورت ۽ شاهڪار مصوري سڏي ٿو، ان جي سونهن، ثقافت ۽ ماحول جا سندس شاعريءَ تي اڻ مِٽ اثر آهن. اياز پنهنجي آتم ڪهاڻيءَ ۾ ان جو اعتراف ڪندي لکي ٿو: ”ٿر خدا جي مصوري آهي. خدا جيڪو عظيم ترين مصور آهي ۽ پوري ڪائنات هن جو ڪئنواس آهي. مون کي سارو ٿر تصوير وانگر نظر آيو، جنهن مون تي ۽ منهجي شاعريءَ تي، اَمٽ ڇاپ ڇڏي آهي. هاڻي به جڏهن مان تصور ٿو ڪريان ته، مون کي مِٺيءَ جا گھر پڪاسو جي ڪيوبسٽ تصويرن وانگر ٿا لڳن.... ٿر ازلي نقاش جو حقيقي نقش آهي. ازلي مصور جي مصوري آهي. ازلي صنم تراش جا ٺاهيل سڊول جسم آهي، جي هزارين لينارڊو ڊاونچي گڏجي پيدا ڪري نه سگھندا. ٿر ازئڊورا ڊنڪن ۽ نيروفيف جو رقص آهي ۽ اهي لوڪ گيت آهي، جن تي خود يوناني ديوتا ڊايوني سس به رقص ڪري ها“(55).اياز جي شاعريءَ ۾ٿر جا ڪجھه هي خوبصورت منظر ڏسو:
پــرھ پــاڻـياريــون، دلا ڀــري ڪــوس مــان،
هِينئين کي ٺاريون، وڃن پيون واٽ تي.
(ص38)
اَڪــــن نـِـــيــــرا ڦُــــلــيا، مــٿــــان مـيـنـهــن وســــن،
سارو ڏينهن گسن، ڪارونجھر سان ڪڪريون.
(ص42)
سـاٿي! مــون دنـيـا گـھـمي، چـونـڊيـو آهـي ٿـر،
ڄڻ ڪنهن سُرڳ سمان آ، واريءَ تي هي گهر،
ســانــجـھـيءَ ويــر اَمـر، آهـي رتــيءَ ريــت تـــي.
(ص53)
ڪارونجهر ٻيهر، ڪونڀٽ سڀ ساوا ڪيا،
روهيڙي گهر گهر، ڳاڙها ڪيا گُلڙا.
(ص65)
ساري رات سکي، ساري ڪو سانگيئڙو،
ساوڻ ٽيج رکي، لُڏي پئي پينگهه ۾.
(ص82) ــ (اڪن نيرا ڦليا)
ڏسڻ جو حواس نه رڳو اسان کي خارجي ڪائنات جون حقيقتون ۽ حُسناڪيون پَسائيندو آهي، پر زندگيءَ جا مختلف رنگ ۽ روپ پڻ ڏيکاريندو آهي. ڊاڪٽر تنوير عباسي، پنهنجي ڪتاب، ’شاهه جي شاعريءَ جو اڀياس‘ ۾ لکي ٿو، ”شين کي رڳو اَڇي ڪاري تصوير وانگر ڏسڻ ۾ لطف نه آهي، پر هِن رنگ برنگي دنيا کي سڀني رنگن سان ڏسڻ ۾ لطف آهي. چهچ سائي ٻوٽي ۾ ٽڙيل ڳاڙها گل، نيري آسمان ۾ اڇا اڇا ڪڪر!ـــ رنگن ۾ پنهنجي سونهن آهي. جي شاعراڻي عڪس جي بيان سان گڏ ان جي رنگ جو پڻ ذڪر ڪبو، ته اهو عڪس وڌيڪ چِٽو، وڌيڪ سهڻو ۽ وڌيڪ اثرائتو ٿي پوندو، ڄڻ ته سڄو نظارو جيئرو جاڳندو اکين آڏو اچي بيهندو“ (56).
شيخ اياز لفظن کان نه صرف عڪس تراشي جو ڪم ورتو آهي، پر هن هڪ ماهر مصور وانگر انهن جو رنگن طور به استعمال ڪيو آهي. ڀٽائيءَ جي شاعريءَ ۾ لفظي رنگيني ته ڪمال جي آهي، پر اياز به رنگن کي انتهائي سيبتائي ۽ سندرتا سان پنهنجي شاعريءَ ۾ سمايو آهي. اياز جي شاعريءَ ۾ رنگن جي معنوي ۽ علامتي جمال تي ته اڳتي هلي ڳالهائينداسين، پر هتي فقط سندس شاعريءَ مان لفظن کي رنگن طور استعمال ڪرڻ جي نرالي فن جي حوالي سان هڪ اڌ مثال پيش ڪنداسين، جنهن مان سندس مصوراڻي حِس جي بيداري جي سُڌ پوي ٿي. ڪهڙي لمحي، ڪهڙي لفظ ۾، ڪهڙي رنگ جو احساس ۽ تاثر اوتجي، اياز ان کان ڀليءَ ڀت آشنا آهي. هيٺيان بيت ملاحظه ڪريو، وشواس آهي ته ڪجھه ساعتن لاءِ اوهان به پنهنجي من ۾ رنگن جي رنگينيءَ کي رَچندي محسوس ڪندئو:
ڪيئي پڙا، ڪنجرا، چُنيون ٿيون چمڪن،
ٿـــڌيءَ ٿــريــچــن، مــون مــن رتــو رنگ ۾.
(ص21)
مون چيو مينديءَ کيت کي، اُٿي ڦٽي پَوُ،
مـون کي ڪيئي سَـوُ، رتــا گهرجـن هــٿڙا!
(ص36) ــ (اڪن نيرا ڦليا)
’ڪيئي پڙا، ڪنجرا، چُنيون ٿيون چمڪن‘ لفظ نه آهن، ڄڻ مختلف رنگ آهن، جن ملي رنگن جي انڊلٺ جوڙي آهي. پڙن، ڪنجرن ۽ چُنرين جا ڀانت ڀانت جا رنگ. ڳاڙها، ڪارا، اڇا، ساوا، پيلا، آسماني، واڱڻائي، رنگن جي هڪ ڪهڪشان آهي، جنهن جو احساس نه رڳو اکين کي تراوت ۽ تازگي بخشي ٿو، پر جڏهن بيت جي ٻي سٽ ’ٿـــڌيءَ ٿــريــچــن، مــون مــن رتــو رنگ ۾‘ پڙهجي ٿي، تڏهن عڪس ڄڻ ته مڪمل ۽ بامعنى ٿي پوي ٿو. ڇو ته مختلف رنگن ۾ ملبوس ٿريچاڻين کي جڏهن سرهو، پُرسڪون ۽ پنهنجي سهيلين سرتين سان مُرڪندي ۽ ٽهڪندي ڏسجي ٿو، تڏهن شاعر وانگر سچ پچ پڙهندڙ پڻ پنهنجي ڪيفيت ’مون من رتو رنگ ۾‘ محسوس ڪري ٿو.
ساڳيءَ ريت ٻي بيت ۾ اياز جي رنگن جو استعمال ڏسو، ته هن ڪيئن نه ٻن مختلف رنگن جي آميزش سان نرالو مفهوم پيدا ڪري، اهڙي مصوراڻي چِٽسالي ڪئي آهي، جو رنگ جيئرا جاڳندا محسوس ٿين ٿا. ‘مينديءَ کيت‘ ساوڪ ۽ خوشحاليءَ جو رنگ، ’رتو، ريٽو يا ڳاڙهو‘، انقلاب، تبديلي ۽ آدرشي احساسن جو رنگ آهي. مٿان اياز جي لفظن، ’رتا گهرجن هٿڙا‘ جي استعمال سان نه رڳو مڪمل تصوير احساس جي اکين اڳيان اُڀري اچي ٿي، پر پنهنجي پوري رنگن سان ايتري نکري نروار ٿئي ٿي، جو وڌيڪ ڪنهن وضاحت ۽ تشريح جي گنجائش باقي نه ٿي رهي، ڇو ته ’مينديءَ کيت‘ ۽ ’رتي هٿڙن‘ جا رنگ پنهنجي زباني سڀ ڪجھه پاڻ بيان ڪري ڇڏن ٿا.