شيخ اياز جي ترائيلن ۾ فني ۽ فڪري حُسناڪي
مَڌُ پيتو آهه ڪنهن ڪنهن ٿانوَ سڀ ڪجهه ياد آهي،
سال ٿي ويا گڏ گذاريون جي گهڙيون، سڀ ياد آهن،
چنڊ جو پاڇو، سِرنهن جي ڇانوَ، سڀ ڪجهه ياد آهي،
اي پرين! توساڻ لُنءَ لُنءَ لانوَ، سڀ ڪجهه ياد آهي!
هير ۾ جُهولا جُهليا جي هانوَ، سڀ ڪجهه ياد آهي،
پَل هيا موتين جيان، مون کي لَڙيون سڀ ياد آهن،
سال ٿي ويا گڏ گذاريون جي گهڙيون، سڀ ياد آهن
مَڌُ پيتو آهه ڪنهن ڪنهن ٿانوَ سڀ ڪجهه ياد آهي.
(شيخ اياز، شاعري ــ 8، ص466)
شيخ اياز ترائيل جي هيئت ۾ جيڪي تبديليون ڪيون آهن، انهن مان هڪ اهم ۽ منفرد تبديلي اها آهي، ته هن پنهنجي ترائيلن ۾ پهرين مصرع، چوٿين ۽ ستين سِٽَ ۾ نه ورجائي آهي، جيئن روايتي طور ترائيل ۾ هوندو آهي، پر پهرين ۽ ٻي سِٽَ ستين ۽ اَٺين سِٽَ ۾ هيٺ مٿي ڪري دُهرائي آهي، جيئن مٿئين ترائيل ۾ نظر اچي ٿي. ان کان علاوه هن مترنم قافين سان الڳ هم وزن سِٽون ڏئي، ان ۾ وڌيڪ معنوي ۽ احساساتي نِکار پيدا ڪيو آهي. اياز اڪثر پنهنجن ترائيلن ۾ ورجاءُ صرف پهرين سِٽَ جو اٺين سِٽَ ۾ ڪيو آهي. جيئن:
صدين کان پوءِ اگر سمجھندين ته ڇا ٿيندو؟
هڏن کي ڪا به تسلي ملي ملي نه ملي.
لکي ٿو هٿ، لکڻ کان ڪڏهن جدا ٿيندو؟
فضائون ڪيئي صبا جيئن روح جھاڳيندو؟
چوان مان ڪيئن، ڪڏهن منهنجو خاتمو ايندو؟
گھٽائون جيسين اچن ٿيون پيو ٿو مور ٽِلي.
خبر نه آهي ته آگم اِهو ڪٿي نيندو؟
صدين کان پوءِ اگر سمجھندين ته ڇا ٿيندو؟
(سانجھي سمنڊ سپون، ص60)
اياز ڪٿي ڪٿي پهرين، ٽين، چوٿين ۽ ستين سِٽَ جو ورجاءُ ڪيو آهي، جنهن سان ترائيل ۾ نه رڳو نرالي نغمگي پيدا ٿي آهي، پر ان سان گڏوگڏ ان ۾ خيال پڻ پنهنجي سڀاويڪ تڪميل تي پهچي، هڪ منفرد ۽ ڀرپور تاثر کي جنم ڏئي ٿو.
ننڊ ۾ اِئين ترائيل اچي ٿي مون ڏي
جئن مڇي سمنڊ منجهان پاڻ اچي ساحل تي
ننڊ ۾ اِئين ترائيل اچي ٿي مون ڏي
پاڻ ئي اٺّ سِٽون ڪير پيو ٿو آڇي؟
ننڊ ۾ اِئين ترائيل اچي ٿي مون ڏي
جيئن رابيل مان خوشبو اچي، اڌ رات ٿئي
ننڊ ۾ اِئين ترائيل اچي ٿي مون ڏي
مان نه ڄاڻان ته انڌيري ۾ پيو ڪير لِکي؟
(شاعري ــ8، ص540)
شيخ اياز پنهنجي ترائيلن جي مجموعي، ’چنڊ ڳليون‘ ۾، ترائيلن کي چئن چئن سٽن جي ٻن حصن ۾ تقسيم نه ڪيو آهي، جيئن ڪجھه ترائيل سندس شعري مجموعي ’ڪونجون ڪرڪن روھ تي‘ ۾ ڏنل آهن، پر اَٺئي سِٽون هڪ ئي تسلسل ۾ رکيل آهن، جيڪي نه فقط هڪ مختصر نظم جيان لڳن ٿيون، پر انهن ۾ رس ۽ چس، تاثر ۽ تازگي به هڪ ڀرپور نظم جھڙي آهي.
خبر نه آھ گھڻا مئڪدا کُٽائيندين!
ٻه چار جام اڃا پيءُ، نيٺ هلڻو آ
ڏسان پيو ته صراحيون اڃا به پيٽيندين
اها اُساٽ نه ڄاڻان ڪڏهن ٻُجھائيندين؟
پتو نه آھ ته مدهوش تون ڪڏهن ٿيندين!
ٻه چار ڏينهن ڀلي جيءُ، نيٺ هلڻو آ
رڳو خمار اهي پاڻ ساڻ کڻي ويندين.
خبر نه آھ گھڻا مئڪدا کُٽائيندين!
ملين ته اڄ ئي ملي وڃ، سُڀان هجان نه هجان!
خبر نه آھ، گھڻا ڏينهن زندگي آهي!
سڀاڻي سج نه نڪري متان گھٽائن مان،
سڀاڻي ٽهڪ نه ٻُڌجن متان فضائن مان،
سڀاڻي مهڪ نه ايندي ائين هوائن مان،
اچين ته راھ ۾ رابيل اڄ ٽِڙي آهي،
وري سڳنڌ ائين ٻي نه اچي ڪڏهن متان!
ملين ته اڄ ئي ملي وڃ، سُڀان هجان نه هجان!
(چنڊ ڳليون، ص33، 30)
شيخ اياز مٿين ٻنهي ترائيلن ۾، زندگيءَ جي بي بقا ۽ عارضي هجڻ جو احساس اوريو آهي. يقيناً زندگي عارضي ۽ فاني آهي، پر ان جي هر پل، هر لمحي کي پنهنجي حُسناڪي ۽ حقيقت ٿئي ٿي. اياز لمحن جي وقعت کان ڀليءَ ڀت آشنا آهي، انهيءَ ڪري زندگيءَ جي هر لمحي کي ڀرپوريت سان جيئڻ ۽ ان جي معنوي مَڌُ مان سرور ماڻڻ کي ئي سڦل سمجهي ٿو. هُن لاءِ ’سُڀاڻو‘ ابهام ۽ عبث آهي. هن وٽ اهميت فقط ’اَڄُ‘ جي آهي. ’اَڄُ‘ جيڪا هن لاءِ مئڪدي، جام، خمار، مدهوشي ۽ اڻ مَيي اُڃَ ۽ اُساٽ جي علامت به آهي، ته پرين، پيار، حاصلات، ۽ رابيل ــ رُتِ جو احساس به آهي.
مذڪوره ترائيلن ۾ نه رڳو هيئت جي نئين نُدرت ۽ خيال جي اَڇوتي نواڻ ۽ نرملتا آهي، پر ان سان گڏوگڏ انهن ۾ شاعر پنهنجي فني مهارت ۽ تخليقي ڏات ۽ ڏانءَ سان اهڙي انوکي نرملتا ۽ نغمگي پرٽي آهي، جيڪا سچ ته پڙهندڙ ۽ ٻُڌندڙ جي اندر ۾ رقص جي ڪيفيت پيدا ڪري ڇڏي ٿي.
ان کان علاوه’کُٽائيندين، ٻُجھائيندين، ٿيندين، ويندين ۽ گھٽائن، فضائن، هوائن‘ جھڙن سرل قافين، سِٽن ۾،’سڀاڻي‘ لفظ جي وڻندڙ ورجاءَ ۽ ٻه ڀيرا ساڳي مصرع جي وراڻي ويتر انهن ترائيلن کي اهڙو اثرائتو ۽ موهيندڙ بڻايو آهي، جو هيءَ مخصوص هيئت جون پيچيدگيون رکندڙ ڌاري صنف، ڄڻ ته پنهنجي ٿي پئي آهي ۽ ان مان پنهنجي مٽيءَ جي مهڪ ۽ پنهنجي شاعري جي روايتي ترنم جو ساءُ پيو اچي.