جسماني حُسن
شاعر ۽ آرٽسٽ، سونهن جا شيدائي هوندا آهن، اهي نه رڳو حُسن پسند ۽ حُسن پرست ٿيندا آهن، پر حُسن جي تخليق ئي سندن مقصدِ حيات هوندو آهي. ”انسان بحيثيت هڪ فنڪار جي، نه رڳو معروضي ماحول يا شين جي طبعي خوبصورتي جو خالق آهي، پر موضوعي مانڊاڻ يعني انسان جي روحاني دنيا جي خوبصورتي جو به خالق آهي...واڍو، ڪنڀر ۽ رازو يا ٻيو ڪوبه هنرمند ۽ معمار جيڪڏهن انسان جي معروضي دنيا جي جماليات جا خالق آهن، ته شاعر، مصور ۽ ڪهاڻيڪار ۽ ٻيا ڪي تخليقڪار ۽ فنڪار انسان جي موضوعي دنيا جي جماليات جا خالق آهن“(1). سچ ته انهن ٻنهي موضوع ۽ معروض جي تعميري ۽ جمالياتي امتزاج سبب ئي حُسن جو هي موهيندڙ مانڊاڻ قائم ۽ دائم آهي. ان ۾ جاذبيت ۽ حُسناڪي انهن جي وجود ڪارڻ ئي آهي.
انسان جو حُسن، مرد ۽ عورت جي جنسن ۾ ورهايل آهي. قديم يونان ۾ مرد جو حُسن ئي مثالي ۽ معياري هو، انهيءَ ڪري مرداڻي وجاهت ۽ وضعداري جو وڏي عرصي تائين اٿينس جي ادب ۽ ڪلا تي اثر غالب رهيو. جڏهن ته مشرق ۾ گھڻو ڪري عورتاڻي سونهن ئي ’حُسن‘ جو اهڃاڻ آهي، جنهن مان ٻي سونهن جا تصور ۽ معيار جنم وٺن ۽ جُڙن ٿا. ”مرد، عورت لاءِ خوبصورت هوندو آهي ۽ عورت وري مرد لاءِ حسين ۽ جميل، ليڪن ٻنهي جي چاهتن، اوليتن ۽ سُرور واري جبلتن ۾ فرق آهي. مرد، عورت ۾ نفاست، لذت ۽ نزاڪت واري خوبصورتيءَ جو متلاشي هوندو آهي...پر عورت، مرد ۾ طاقت، شجائت، لطف ۽ تسڪين کي ڳوليندي آهي“(2). اهو ئي سبب آهي، جو ول ڊيورانٽ، حُسن کي محبت جي لطف ۽ جنسي ڪشش سان لاڳاپيل سمجهي ٿو:
“so clearly is beauty bound with love that it depends, in the human species, on those parts of the organism that are secondary sexual characters, formed at puberty by the hormones of the interstitial cells, breasts, hair, hips, rounded contours and a softened voice " (3).
(حُسن، محبت سان ايترو ته ڳنڍيل آهي، جو اهو انسانن ۾، جسم جي انهن عضون جي ثانوي جنسي خاصيتن تي مدار رکي ٿو، جيڪي بلوغت ۾ هارمونز جي نتيجي ۾ پيدا ٿين ٿيون، مثلا: ڇاتيون، وار، ٻُنڌڻ، جسم جون گولائيون، نرم آواز وغيره.)
جسماني سونهن معروضي آهي ۽ ان جو تعلق جاذبيت، نظرافروزي، سرور ۽ سڪون سان آهي. محبت، تسڪين، ضرورت ۽ جنسي جذبي سان لاڳاپيل ٿئي ٿي، انهيءَ ڪري اها حُسن جي تخليق ۾ ايترو ئي ڪردار ادا ڪري ٿي، جيترو حُسن، محبت کي جنم ڏيڻ لاءِ ڪردار ادا ڪندو آهي. حُسن، فطرت ۾ به آهي، پر جسماني روپ ۾ عورت سونهن جي مجسم صورت آهي. شيخ اياز پنهنجي آتم ڪهاڻيءَ ۾ لکي ٿو، ”محبت کان وڌيڪ ڪوئي شراب ناياب نه آهي. خدا جي هن گوناگون دنيا ۾ عورت رنگين ترين گل ۽ شيرين ترين چشمو آهي“(4). ۽ ان شرابِ ناياب ۽ رنگين ترين گل ذريعي ئي اياز انيڪ ازلي حقيقتن ۽ حُسناڪين تائين رَسائي حاصل ڪري ٿو.
آءٌ تنهنجا ڳل ڇُهي
ٿو چوان ڇاهي خدا؟
تون پڇين ٿي ڇا اهو آهي گلاب
ڇا ڪو اهو موتئي جو آ رباب
جو هوا ۾ نغمه زن آ؟
هيءُ جو تنهنجو بدن آ
آ مصور ڪير تنهنجو، نقش جو ٺاهي مٽائي ٿو ڇڏي،
گل ٽارين تي جُهلائي ٿو ڇڏي.....!
(ڇوليون ٻوليون سمنڊ جون، ص43)
جنسي موهه ۽ محبت نه رڳو عام ماڻهوءَ کي پنهنجي قُرب جي ڪوٺاريءَ ۾ پَچائي ڪُندن بڻائي ٿي، پر شاعر ۽ سرجڻهار جي تخليق لاءِ ته سِراڻ جو ڪم ڪري ٿي، ڇو ته ان کان سواءِ ان جي تخليقي ۽ تخيلي اظهار تي ڪَٽُ چڙهي وڃي ٿي.
سونهن متعلق اسان جا جذبا ۽ احساس جنسي تسڪين ۽ طلب جي بنياد تي وڌندا ۽ گھٽبا آهن. هڪ ڳڀروءَ کي جسماني محبت جي ايتري ئي ضرورت ٿئي ٿي، جيتري هڪ پيٽ بکايل کي کاڌي جي، جڏهن ته هڪ عمر رسيده شخص جي تات ۽ طلب ماٺي ۽ هڪ نوجوان کان مختلف هوندي آهي. ان لاءِ سونهن جنسي لذت کان وڌيڪ ذهني آسودگي ۽ روحاني طمانيت جو سبب هوندي آهي. هو عملي محبت کان وڌيڪ تخيلي تسڪين جو گهرجائو ۽ متلاشي ٿي ويندو آهي ۽ هڪ موڙ تي محبت ان نهج تي پهچندي آهي، جتي نفعي ۽ نقصان، هار ۽ جيت، حاصل ۽ لاحاصل جا سمورا سَنڌا بي معنى بڻجي ويندا آهن،
بامعنى فقط وڃي ’محبت‘ رهندي آهي.
“In love all the contradictions of existence merge themselves and are lost…Loss and gain are harmonised. In its balance sheet, credit and debit accounts are in the same column, and gifts are added to gains…The lover constantly gives himself up to gain himself in love” (5).
(محبت ۾، وجود جا سمورا تضاد ختم ٿي وڃن ٿا. نفعي ۽ نقصان جا فرق مِٽجي وڃن ٿا. حاصل ۽ لاحاصل جا ليکا هڪ جاءِ تي گڏ ٿي، موڙيءَ ۾ منافعي کي جنم ڏين ٿا. عاشق، پيار ۾ خساري باوجود پاڻ کي هميشه فائدي ۾ ڀائيندا آهن.)
ساڳي حقيقت کي شيخ اياز پنهنجي هڪ نظم ۾ پيش ڪندي، پنهنجي محبوبه سان مخاطب ٿي کيس چوي ٿو: ’اي رابيل جهڙي حسين چهري واري! مون جوانيءَ جون سموريون بهارون، جُهڙ جهڙالا ۽ محبت جون لذتون ماڻي ورتيون آهن، تو اچڻ ۾ ڏاڍي دير ڪئي آهي. تون منهنجي زندگيءَ ۾ تڏهن آئي آهين، جڏهن عمر تي خزان جي موسم اچي چڪي آهي ۽ جواني پن پن جيان ڇڻي وقت جي واءَ ۾ وکري وئي آهي.
رابيل جيان چهري واري!
ڇو دير ڪري تون آئي آن؟
مون پنهنجي رُت ڪئي پوري
۽ ڪيئي سانوڻ مينهن ڏٺا،
ڪيڏا نه جهڙالا ڏينهن ڏٺا!
جن منجهه جِهمِي
مون لاءِ نِمي،
ٽاري ٽاري،
رابيل جيان چهري واري!
هاڻي ته سرءُ جي موسم آ
ٿي ڪيڏي اَڀري واءُ گُهلي،
دل ڪونه ڇُلي
ٿي ڇولين سان.......!
(ڇوليون ٻوليون سمنڊ جون، ص139)
ڪنهن به شيءِ جي سهڻي هجڻ جو هڪ سبب اهو به آهي، ته اسين ان جي خواهش ڪريون ٿا، اها اسان جي شعوري طلب جي تسڪين جو پورائو ڪري ٿي. ان ۾ جنسي ڪشش آهي، اها اسان کي جبلي ۽ جذباتي طور موهي ۽ متاثر ڪري ٿي. هڪ رواجي عورت، ان ماڻهوءَ لاءِ روح جي راحت ٿئي ٿي، جيڪو سندس گهرجائو ۽ جوڙيوال آهي. جڏهن ته جنسي طور ڊائيل ٻي فرد لاءِ اها عورت ڪائي ڪشش ۽ جاذبيت نه ٿي رکي.
ٻين لفظن ۾ ائين چئجي ته، جن شين ۾ جنسي ڪشش ٿئي ٿي، اسان جي ضرورت ۽ جبلت جو پورائو ڪن ۽ اسان جي شعور ۽ داخلي امنگن سان هم آهنگ ٿين ٿيون، اهي ئي اسان کي موهن ۽ سُھڻيون لڳن ٿيون. جيڪڏهن ٻيون ڪي شيون سُهڻيون محسوس ٿين ٿيون، ته اهي به حقيقت ۾ ان ئي جمالياتي احساس ۽ تسڪين جي جذبي سبب حسين لڳنديون آهن، اهو ئي سبب آهي جو سگمنڊ فرائڊ (Sigmund Freud) کان وٺي يونگ (Yung) ۽ ڊارون (Darwin) تائين سڀئي فلاسفر حُسن کي مخالف جنس جي ڪشش ۽ نسل وڌائڻ جو نالو ڏين ٿا. سندن چوڻ موجب، ”جيڪو انسان نسل وڌائڻ جي صلاحيت کان محروم آهي، ان کي حسين يا سهڻو نه ٿو چئي سگھجي....اهو ماڻهو حسين لڳي ٿو، جيڪو جنسي جبلت يا خواهش جي تسڪين جو باعث بنجي سگھي“(6).
جبلت، شعور، ضرورت، عادت، حساسيت، محبت ۽ موهه جا جذبا ماڻهوءَ کي حُسن ڏانهن مائل ڪري، ان کي حُسن جو ادراڪ عطا ڪن ٿا. ان حوالي سان ول ڊيورانٽ هڪ ٻار جو مثال ڏئي ان حقيقت کي هيئين سمجھائي ٿو:
A child is for the most part insensitive to the beauty of the earth and sky; only by imitation and instruction does it thrill to them. But let love lay its warmth and passion on the soul and suddenly every natural thing seems beautiful; the lover pours out upon trees and streams and bright cool dawns the overflow of his affection and his happiness (7).
(هڪ ٻار، جيڪو ننڍپڻ ۾ ڌرتي ۽ آڪاش جي حُسن کان متاثر ڪونه ٿو ٿئي، پر جيئن ئي هو جوڀن کي پهچي ٿو ۽ ٻين کي ائين ڪندي ڏسي ٿو، تڏهن منجھس حُسن جو جذبو جاڳي پوي ٿو، پر جڏهن هن ۾ جنسي خواهش اُڀري ٿي، ان پل هر قدرتي شيءِ کيس خوبصورت لڳڻ لڳي ٿي. هڪ پيار ڪندڙ ماڻهو وڻن، آبشارن ۽ پره ڦٽيءَ جي دل لُڀائيندڙ نظارن ۾ پنهنجن خوشين ۽ خوبصورتين کي ڳوليندو ۽ انهن سان پنهنجو من وندرائيندو آهي.)
فطري طرح محبت ۽ جنسي ڇڪ، انسانن کان علاوه جانورن ۾ به ٿئي ٿي. ”جانور لڳ جي موسم ۾ خودبخود جنسي ضرورت سبب هڪ ٻئي ڏانهن ڇڪجي ايندا آهن. هڪ ٻئي جي وجودن مان لطف اندوز ٿيندا ۽ جبلتن جي تسڪين ڪندا آهن. جڏهن سندن جبلتي ۽ جنسي ضرورت پوري ٿي ويندي آهي، تڏهن هڪ ٻئي کي ڇڏي پنهنجي پنهنجي واٽ وهيڻا ٿي ويندا آهن. هو هڪ ٻئي سان عشق نه ڪندا آهن، پيار ۾ جان قربان نه ڪندا آهن، پر اهي گڻ فقط انسان ذات ۾ آهن. ان ۾ ڪو به شڪ نه آهي، ته محبت جي شجر جون جَڙون جنس (Sex) سان جَڙيل آهن، پر تڏهن به محبت صرف ’سيڪس‘ نه آهي....محبت ۾ انسان پنهنجي وجود کي، ٻين انسانن ۽ فطرت سان لاڳاپي نئين هم آهنگي تلاش ڪري، پنهنجي ذات جي تڪميل ڪندو آهي....انهيءَ ڪري جانورن وانگر انسان جي محبت، ٻن فردن جي وچ ۾ فقط جنسي ضرورت جو رشتو نه آهي“ (8)، پر وجود جي هر سطح تي وحدت، هم آهنگي ۽ روح جي سچائيءَ تائين هڪ اهڙو ڀرپور، ديرپا ۽ حسين تعلق آهي، جيڪو ٻن وجودن کي هڪ روح ۾ سمائي ڇڏي ٿو، ان ڪري ئي ٻن وجودن جي پيار کي هڪ آرسي سان مشابهه سمجهيو ويندو آهي.
“Love is like a mirror. When you love another, you become his mirror and he becomes yours” (9).
(محبت، آرسي وانگر آهي. اوهان جڏهن ڪنهن سان محبت ڪريو ٿا، ته اوهان ان جو ۽ هو توهان جو آئينو بڻجي وڃي ٿو.)
محبت جا جذبا ۽ احساسَ، شعوري پختگي ۽ جبلتي تانگهه جي آڌار اُڀرن ۽ اُسرن ٿا. خارجي حالتن، داخلي طلب ۽ تڙپ جي بنياد تي انهن ۾ شدت ۽ گھٽتائي اچي ٿي. ٻين لفظن ۾ جنسي ضرورت ئي حُسن ۽ جمال ڏانهن رغبت ۽ ڪشش جو وڏو ۽ سگهارو ڪارڻ آهي. محبت، جنهن جو وڏو محرڪ جسماني ڇڪ آهي، ماڻهوءَ کي ’حُسن جي حقيقت ۽ حقيقت جي حُسن‘ کي پَسڻ ۽ پُرجهڻ جو احساس عطا ڪري ٿي، اهو ئي سبب آهي جو اياز پنهنجي آتم ڪهاڻيءَ ۾ لکي ٿو، ”پيار ۾ انسان کي فرشتي وانگر پَرَ نڪرن ٿا ۽ ڪَروبي اُن گفتگوءَ لاءِ ڪَنائن ٿا، جا پيار ۾ ٻه ماڻهو هڪ ٻئي سان ڪن ٿا“(10). محبت جو جذبو ۽ شعوري سگهه ئي انسان ۾ حُسن جي احساس کي بيدار ڪري ٿي.
حُسن جو ادراڪ ۽ احساس يقينن انسانن وٽ سگهارو آهي، پر جانور ۽ پکي پکڻ پڻ اهڙي حس سان مالامال آهن، جنهن ذريعي هو شين ۾ حُسن کي پَسي ۽ محسوس ڪري سگھندا آهن. ڪجھه جاندارن ۾ اها خوبي سُنگھڻ ۽ ڏسڻ جي قوت ۾ هوندي آهي، ته ڪي وري ٻُڌڻ جي سگھه ذريعي حُسن مان لطف اندوز ۽ محظوظ ٿيندا آهن. اهڙا کوڙ جانور آهن، جيڪي موسيقيءَ تي موهت ٿي جھومندا ۽ نچندا آهن. ايتري تائين جو نانگ ۽ شينهن جهڙن جانورن کي به بانسري ۽ سُرندي جا آواز سرور ڏين ٿا. چڪور چنڊ جي چانڊوڪي جو مشتاق ٿئي ٿو. تاڙو مينهن لاءِ تنواري ۽ تڙپي ٿو. پتنگ روشنيءَ تي جيءُ گھوري ٿو. مور، ڊيل کي ڏسي رقص ڪري ٿو. پکين ۽ جانورن ۾ حُسن جي شعور ۽ انوکي ادراڪ جي حوالي سان ول ڊيورانٽ پنهنجي ڪتاب ”The pleasure of philosophy“ ۾ ڊاروِن جو حوالو ڏيندي لکي ٿو:
Certain birds adorn their nests with gaily colored leaves and shells, with stones and feathers and bits of cloth or ribbon found in the haunts of men. The bower bird builds a special nest for his mate, covered with brush wood and carpeted with gathered grass. He brings white pebbles from the nearest brook and places them artist wise on either side. He adorns the walls with bright feathers, red berries and any pretty object he may find. At last he dignifies the entrance and the exit with mussel shells and gleaning stones. This is the palace the bower bird builds for his love (11).
(ڪجھه پکي پنهنجن آکيرن کي رنگين پَنن، سهڻن پٿرن، پکين جي کنڀن ۽ گھرن مان ميڙي آندل ڪپڙي جي ريشمي اِڳڙين سان سينگاريندا آهن. جھنگ ڪُڪڙُ پنهنجي جيون ساٿي (مادي) لاءِ ڪاٺ جي تيلين مان انوکي قسم جو آکيرو ٺاهيندو آهي، جنهن ۾ نرم گاهه جا تيلا قالين جيان وِڇائيندو آهي ۽ اَڇي پٿرين سان ان جا پاسا نرالي ڪلاڪاريءَ سان سجائي، ان جي ڀتين کي چلڪندڙ کنڀن، رنگ برنگي ڪَکن ڪانن ۽ ٻين من موهيندڙ شين سان سينگاريندو آهي ۽ ان جي دروازي کي سپين ۽ سهڻي پٿرين سان ائين جڙيندو آهي، جو اهو ڪنهن محل جيان پيو لڳندو آهي ۽ اهو محل هو پنهنجي محبوبه لاءِ تيار ڪندو آهي.) حُسن هر شيءِ ۾ آهي ۽ اهو هر هنڌ موجود آهي. سُڃ ۽ صحرا ۾ به، ته خزان ۽ بهار ۾ به، پر انساني سونهن کي پنهنجي جاذبيت ۽ نرالي حُسناڪي آهي. بقول اياز:
پوهه به پنهنجا ڦوهه، سُڃَ نه وانجهي سونهن کان،
ڪونه لِڪاياڪنجري،ڪاريءَ اک ڪڪوهه،
توڙي لهسيو لُوههَ، ته به جوڀن جَرڪي مُنڌَ جو.
(وڄون وسڻ آئيون، ص75)
شيخ اياز فطرت جي سونهن کان تمام گهڻو مرغوب ۽ متاثر آهي. هن کي سرسبز ۽ سندر واديون به وڻن ٿيون، ته صحرائن جي سڃ ۾ موجود حُسن جو حصار به موهي ٿو، پر هن لاءِ انساني سونهن ۽ سندرتا اتم آهي، خاص ڪري نسواني حُسن هن جي شاعريءَ جو اهم موضوع آهي. اياز لاءِ حسين عورت هڪ اهڙي مڌ جيان آهي، جنهن جي خمار جا کيپ ۽ کيپن جو خمار بي مثل ۽ بي بدل آهي.
پنهنجا چپ چمين سان پياري
پيالن جئن ٽمٽار ڪري ڇڏ،
ٻيهر وقت نه ورڻو آهي.
مند انارن جي آئي آ
جو ڪرڻو ٿي پيار، ڪري ڇڏ
ٻيهر وقت نه ورڻو آهي.
عشق نه ڄاڻي مجبوريءَ مان
تون ان کي مختار ڪري ڇڏ
ٻيهر وقت نه ورڻو آهي.
(رڻ تي رم جهم، ص41)
شيخ اياز جي شاعري ۾ انسان جي حُسن ۽ جمال جا ڪيئي جلوا ملن ٿا. هن جي شاعري انساني سونهن جو صحيفو آهي. اياز جي محبت جو محور ۽ مرڪز انسان آهي ۽ هو انساني سونهن ۽ سُندرتا کي ئي حقيقت ۽ زندگيءَ جي عبادت سمجهي ٿو. اها انساني اُنسيت ۽ محبت ئي آهي، جيڪا کيس رومانوي ۽ حُسن پسند شاعر بڻائي ٿي.
امير علي چانڊيو پنهنجي مقالي ۾ لکي ٿو،”اياز جي شاعريءَ ۾ جنهن محبوب جو تصور ملي ٿو، سو نسواني آهي، اها ڪا پرستان جي پري نه، پر مٽي ۽ گوشت پوست جي عورت آهي....اياز جو عشق افلاطوني يا يوٽوپيائي نه، پر عورت جو جسماني ۽ جنسي تصور آهي.... هو جنهن عشق جي ڳالهه ڪري ٿو، ان جو بنياد صوفيانه توارد تي نه، پر فرائڊ جي عاشقاڻي (Ertic) ۽ معمه حل ڪندڙ (Oedipus complex) تي آهي“ (12). انهيءَ ڪري هو پنهنجي اظهارِ خيال ۾ کُليل ۽ بي ڊپو آهي، پر سندس بي ڊپائي ۾ ڇڙواڳي ۽ سطحيت ناهي، پر ان ۾ جمالياتي حسيت ۽ حُسناڪي آهي ۽ اها پَسڻ ۽ پُرجهڻ سان اندر ۾ بي ساخته جذبن ۽ ڪيفيتن کي جنم ڏئي ٿي. يقينن ان ۾ ايپيقيورس جي لذت پسنديءَ وارو عنصر ضرور آهي، پر ان ۾ اُڪتاهٽ بدران وڻندڙ ڪمال تخليقي ۽ احساساتي حُسناڪي آهي، جيڪا داخلي تسڪين سان گڏوگڏ پڙهندڙن کي شعوري تشفي ۽ تازگي عطا ڪري ٿي.
انساني سونهن، خاص ڪري نسواني حُسن لاءِ مختلف ملڪن ۾ ماڻهن جي پسند جا معيار ۽ پيمانا مختلف رهيا آهن. افريڪي سياهه فامن وٽ ڪاري عورت، چينين وٽ ٿُلهي ۽ نڪ جي بيني، يورپين وٽ گلابي رنگت، شيرين اکين ۽ سونهري وارن واري عورت سهڻي آهي. جڏهن ته ايشيائي ماڻهن جي نظر ۾، رنگ جي چِٽي، قد ۽ نڪ جي ڊگهي، هاٺي ۾ چهبڪ جھڙي، وڏي ڪاري وارن، گندمي رنگت، ڪارين ۽ چيروين اکين واري عورت حسين ٿئي ٿي.
هر ماڻهوءَ جي پسند ۽ ناپسند جا قدر مختلف آهن، نه رڳو مختلف معاشرن ۾ سونهن جا معيار ۽ ماپا الڳ الڳ آهن، پر مختلف ماڻهن وٽ سونهن جو تصور پڻ پنهنجو پنهنجو آهي، ايتري تائين جو هڪ هاري، مزدور ۽ واپاري لاءِ سونهن جي ڪسوٽي پنهنجي آهي، ته هڪ اديب، شاعر، عالم ۽ دانشور وٽ حُسن جي پرک جو پيمانو پنهنجو آهي. حقيقت ۾ سونهن، شعوري پختگي ۽ ضرورت جي بنيادن تي آڌارڪ هوندي آهي، پر اهو يڪسان سچ آهي، ته ’حُسن، جوانيءَ جو ۽ جواني، حُسن جو ٻيو نالو آهي‘. جواني اهڙو بهار آهي، جيڪو جڏهن انساني بدن تي ايندو آهي، تڏهن ان کي گل و گلزار ڪري ڇڏيندو آهي ۽ ان جي سُڳنڌ ۽ سُندرتا هر ڏسا ڏور تائين ڏَسائيندي آهي.
حُسن سان خوشبوءِ جو به گهرو سُٻنڌ آهي. چيو وڃي ٿو ته، ”پدمڻي عورت جي جسم مان کستوريءَ جي خوشبو ايندي آهي. چيني انهيءَ کي ’سنگمرمر جي سرهاڻ‘ چون ٿا. عورت جي اها خوشبو مردن لاءِ وڏي ڪشش واري هوندي آهي. ڪجهه ڳڀرو مردن جي جسم ۾ پڻ خوشبو هوندي آهي، جيڪا عورتن کي وڻندي آهي“(13).
چيو وڃي ٿو، ته سڪندر اعظم جي پگهر مان مُشڪ جي مَهڪ ايندي هئي، جنهن ڪري سندس ڪپڙا سدائين سُڳنڌ سان واسيل محسوس ٿيندا هئا. گوئٽي جي شاهڪار ’فائوسٽ‘ ۾ نوجوانن جي بدن جي دلفريب خوشبو جو ذڪر ملي ٿو. عرب شاعر امراءَ القيس پڻ پنهنجي شاعريءَ ۾ عورتن جي بدن جي سُڳنڌ جي ڳالهه ڪئي آهي. ساڳيءَ ريت شيخ اياز، ڪجهه عورتن جي بدن مان ايندڙ هڳاءَ جو ذڪر ڪندي لکي ٿو، ”هر خوبصورت عورت کي پنهنجي مخصوص خوشبو هوندي آهي ۽ اها جڏهن مون تائين پهچندي آهي، تڏهن مان يڪدم ارادو ڪري سگهندو آهيان، ته هيءَ عورت مون لاءِ آهي يا نه. ان ڪري هن وقت تائين مون جنهن به عورت سان محبت جو اظهار ڪيو آهي، انهيءَ منهنجي محبت کي ٺُڪرايو نه آهي“ (14).
عورت صفتي توڙي صورت جي لحاظ سان سراپا سونهن جو اهڃاڻ آهي، هن جي جسماني ڪشش ۾ اهڙو جادو آهي، جيڪو ماڻهوءَ کي پنهنجي مُنڊ ۾ مَنڊي ڇڏي ٿو، خاص ڪري تخليقڪارن ۽ شاعرن ۾ شرينگار رس جا اهڙا جذبا جاڳي پون ٿا، جو اهي ”عورت جي جنسي لاڳاپن مان لمسي ۽ حسي احساسن جي پيدا ٿيڻ کي انتهائي پرڪشش ڪري پيش ڪن ٿا....شاعرن شرينگار رس جون چار منزلون ٻڌايون آهن. وڪاس، وستار، اهنڪار ۽ ڪشوڀا. پنکڙيءَ يا گل ٻاٽيءَ مان گل جو ٿيڻ ’وڪاس‘ چوائي ٿو ۽ جڏهن گل مان خوشبوءِ نڪري ٿي ته ان کي ’وستار چون ٿا، جڏهن گل جي سونهن ۽ خوشبوءِ اثر ڪري ٿي، ته ان ۾ اهنڪار پيدا ٿئي ٿو.... پريم جي آخري منزل ڪشوڀا آهي“ (15)، جتي عاشق ۽ معشوق ملي هڪ ٿي وڃن ٿا ۽ محبت سراپا سونهن ۽ سندرتا جا سهسين رنگ بڻجي پوي ٿي.
حُسن جي پارکن ۽ پرستارن عورت جي سونهن ۾، چهري جي خد و خال، رنگت، چپن، ڳلن، ڳٽن، ڳچيءَ، نڪ، وارن، چيلهه، پستانن، مخروطي ۽ نفيس آڱرين، آواز، لهجي، ادائن، ٽور، نشيلي ۽ ڪجلي دار نيڻن کي وڏي اوليت ۽ اهميت ڏني آهي. شيخ اياز پنهنجي شاعري ۾، نسواني جمال جي مذڪوره عنصرن کي نه رڳو خوبصورت پيرايي ۾ بيان ڪيو آهي، پر اياز انهن کي نئون تخليقي ۽ احساساتي آرنڀ ارپي نرالي تاثريت ۽ نرملتا بخشي آهي.
حُسن جي موضوعي نظرئي موجب، حُسن، ڏسندڙ جي اکين ۾ ٿئي ٿو، ان نسبت سان اکين جي وڏي اهميت آهي. اکيون نه رڳو قدرتي سونهن ۽ انساني سندرتا کي پَسائڻ جو ڪردار ادا ڪن ٿيون، پر اهي بذات خود انساني جسامت ۾ ’سونهن‘ جي علامت هونديون آهن، انهيءَ ڪري شاعرن، عاشقن ۽ ڪلاڪارن وٽ اکين جي وڏي وقعت آهي.
پرفيسر ارشد انڍڙ اکين جي انهيءَ خوبي ۽ خوبصورتي بابت پنهنجي هڪ مقالي ۾ لکي ٿو، ”انساني حسيات ۾ اکيون سڀني عضون جي ڀيٽ ۾ وڌيڪ اهميت رکن ٿيون، ڇاڪاڻ ته سنسار جو سمورو نظارو اکين ذريعي ئي پَسجي ٿو. ڪائنات جي سموري سونهن، بدصورتي ۽ انساني سرير جي سُندرتا کان پڻ اکيون ئي آگاهه ڪن ٿيون“ (16).
شيخ اياز پنهنجي شاعريءَ ۾ پڻ اکين جو ذڪر تمام گھڻو ڪيو آهي. خاص ڪري نسواني ڪاري ڪجلي، عقابي ۽ خماريل اکين جو مذڪور سندس شاعري ۾ جابجا موهيندڙ ۽ اثرائتي انداز ۾ ملي ٿو.
اي اکيون پياريون اکيون، اڄ بي حساب،
منــهنــجي تــشـنه لــب تــي اوتــيـو شــراب.
هر حــقــيـت کــان مــٿــي آهــــي مـــجــــــاز،
هر عبـــادت کــان چـــڱــو آهـــي شــــبــــاب.
(ص189)
گهرا گهرا نيڻ، ڪارا ڪارا ڀونر جئن،
ڀرندا رهيا ڀيڻ، مکڙيءَ مٿان من جي.
(ص4)
کڻي نماڻا نيڻ، مٺڙي ڏٺو ڏک مان،
واسينگن جئن ويڻ، ڏنگيو منهنجي ڏاهه کي.
(ص5)
اکڙيون اڃايل، سڄڻ تنهنجي سونهن جون،
سدا سڪايل، پرين تنهنجي پيار جون.
اکڙين جي اُڃ، پوري ٿي پرينءَ مان،
روح اندر هئي رڃ، وسي بوند برهه جي.
(ص5)
وهي توريءَ وِهه لڳي، سائين آءُ ستت،
اکڙين مان امرت، پيئان تنهنجي اي پرين.
(ص9) ــ (ڀونرڀري آڪاس)
اياز پنهنجي ذاتي زندگيءَ ۾ به اکين جي سونهن ۽ سُندرتا کان مرغوب ۽ متاثر نظر اچي ٿو. هن پنهنجي شاعريءَ ۾ اکين جي جهجهي ذڪر کان علاوه پنهنجن ڪيترين ئي نثري لکڻين ۾ پڻ نيشيلي نيڻن جو ذڪر ڪيو آهي، جيڪو هر وجهه حسين ۽ موهيندڙ آهي. هو پنهنجي ڪتاب، ”ننڊ وليون“ جي مهاڳ ۾ هڪ جاءِ تي لکي ٿو، ”مون ويهارو سالن جي هڪ نوجوان ڏٺي، جنهن کي هرڻيءَ جهڙيون اکيون هيون. اهڙيون اکيون مون اڳي ڪٿي نه ڏٺيون آهن، ڪومل، ملايم، گهريون، موهڻيون ۽ مقناطيسي اکيون“(17).
”اياز محبت کي بدن جي بدن لاءِ پڪار ۽ ماس جو ماس سان ميلاپ ٿو سمجهي، پر ساڳي وقت هن لاءِ محبت روح جو روح سان قول اقرار به آهي“ (18). هن لاءِ جسم رڳو لذت جو لقمو نه آهي، پر طلب ۽ تڙپ جي اهڙي حسين حقيقت ۽ حُسناڪي آهي، جنهن کي پائڻ کان پهريان ۽ پائي پوءِ به پياس جو احساس رهي ٿو.
چانڊوڪي ۾ چيٽ جي، رنگ رليل آڪاس،
رُتين رَتيون راتڙيون، اُڏاڻا احساس،
چت ۾ چوڏهين چنڊ جئن، اُڀري ڪائي آس،
پريان پريان پاس، آيون ڳالهيون ڳجهه جون.
چنڊ لُڙهي لس ليٽ ۾، جهاڳي جُهڙ جي جهاڳ،
مينهوڳيءَ جي مند آ، وسن پيا ويراڳ،
ڪٿي آن، ڪنهن جاءِ آن، واري اچ تون واڳ،
مٺڙا، منهنجا ماڳ، سڄڻ منهنجي ساهه جا.
(ڀونر ڀري آڪاس) ــ (ص3)
شيخ اياز پنهنجي رومانوي ڪلام ۾ اهڙو ’شرنگار رس‘ پيدا ڪري ٿو، جو ان کي پڙهندي، اظهار ۾ موجود ڪيفيتن ۽ احساسن جو نه صرف روح ۽ رنگ محسوس ٿيڻ لڳي ٿو، پر نسواني حسن جي روپ، رنگ، گھنگھور گھٽا زلفن، چانڊوڪيءَ جهڙي بدن، بهار ۾ ٽڙيل گل جهڙي جوڀن، مور جھڙي ٽور، گلابي ڳلن، موتئي جهڙي مُرڪ، نيل ڪمل جهڙي نرملتا ۽ نفاست، ڪويل جهڙي مڌر آواز ۽ ٻين انيڪ جواني جي رعنائين ۽ رنگينين جو هوبهو عڪس اکين سامهون اُڀري اچي ٿو.
موتئي جهڙي مُرڪ پرينءَ جي مُگرو مات ڪري،
ڏاڙهون ڦوهه ڦلاريا مُنهن ۾ ٻَهه ٻَهه يار ٻَري.
جنهن جي چڳ چنبيليءَ ول جئن سُرهي سيج ڀري،
جنهن جا نهٺا نيڻ ائين، جئن رڻ ۾ رات ٺري.
(وڄون وسڻ آئيون) ــ (ص18)
رات جي وقت تنهنجي عرياني،
پرتوِ ماهتاب آ گويا.
ائن ٻري ٿو بهار ۾ هر گل،
ڏس ته تنهنجو شباب آ گويا.
حسن تنهنجو اسان جي حيرت جو،
هڪ مجسم جواب آ گويا.
(ص112)
ڪنهن ڪنول کي چميو هو مون رات،
هڪ مٺو گيت ٿي لڳي پرڀات.
مُشڪ بو ٿي ويو هو منهنجو صحن،
تنهنجي زلفن ۾ ليٽي پئي هئي رات.
(گيڙو ويس غزل) ـ (ص113)
شيخ اياز جي شاعريءَ ۾ جسماني جمال جون سموريون حقيقتون ۽ حُسناڪيون پنهنجي پوري جوت ۽ حيات بخش جماليات سان موجود ملن ٿيون. ٻوليءَ جي رومانوي لهجي ۽ تخليقي تشبيهن کان وٺي سونهندڙ جذبن جي فطري وهڪري ۽ تخيل جي موهيندڙ اظهار تائين هن جو شعري ڊڪشن نئون، نرمل ۽ جمالياتي لامحدوديت سان مالامال آهي. هن جي جسماني جمال جو تصور توڙي جو ايپيقيورين ۽ فرائڊين آهي، پر هو عورت کي نه هندي شاعريءَ جي تصور وانگر مقدس سمجهي ٿو ۽ نه ئي وري مغرب جيان هن لاءِ عورت سکڻي جنسي بُکَ جو پورائو آهي. هن لاءِ عورت رڳو مرد جي جنسي ضرورت نه آهي، پر زندگيءَ جي حقيقي تڪميل ۽ سونهن آهي، اهو ئي سبب آهي، جو هو پنهنجي پوري شاعريءَ ۾ عورت جي حُسن ۽ جمال جو معترف ۽ ان جي پيار ۾ مخمور نظر اچي ٿو.
جئن واهوندي واءُ ۾، پپر پن ڏڪن،
ڇاتي ائين لڳن، مون سان منهنجا سپرين.
مون سان منهنجا سپرين، چپَ چپن آڻي،
تن سڄو تاڻي، هر هر ساهه سمائيا.
ٻانهون گلن ٽاريون، ڳچيءَ ۾ پائي،
ڇاتيءَ سان لائي، مون ۾ ڇُپيا سپرين.
پاڻيءَ تي تنهنجو پيو، ٻيڙيءَ مان پاڇو،
چندرما سپنو، توسان منهنجي راتڙي.
تنهنجي چولي واءُ ۾، اُڏامي پيئي،
ڏوراهان ڏيئي، اُرههَ ڏِکَ اُڇاتري.
(ص13)
ڄرڪي منهنجيءَ ڄڀ سان، تنهنجي ڄڀ ملي،
پيون ڄڻ ته کِلي، ڄڀيون هڪٻئي هنج ۾.
تنهنجون ٻانهون سانوري، مون تي ولين جيئن،
ڪالهه چنبيليءَ سينءَ، ڄڻ مون گهاريا ڏينهڙا.
(ص14)
چوڙا ٽُٽا ڪچ جا، دٻي دٻي دانهن،
ماڙيچاڻي ٻانهن، مون کان مور نه وسري.
(ص16)
آءٌ چُمندو ٿو رهان، تنهنجي ڳچيءَ کي،
ڪنول ٽاريءَ تي، جئن ڪوئي ڀونرو ڀِري.
(ص17) ــ (جُهڙ نيڻان نه لهي)
شيخ اياز، نسواني جمال کي هڪ اهڙي مثبت جوت سمجهي ٿو، جنهن جي سهائي ۽ سونهن سان زندگيءَ جو ڪار وهنوار قائم ۽ دائم آهي. اياز جي سموري شاعريءَ ۾ جسماني جمال جو نظريو عيان آهي ۽ هو هر لحاظ سان عورت جي سونهن کي ممتاز ۽ اُتم سمجهي ٿو. شاهه لطيف وانگر هن جي شاعريءَ ۾ عورت جو ڪردارزندگيءَ جي حُسناڪ حقيقت ۽ سراپا سونهن جي مجسم صورت آهي. خاص طور تي اياز پنهنجن سرجيل يارنهن ڪلاسيڪي سُرن، جن مان ’سر گهاتو ۽ سر ڪيڏارو‘ جي مرد ڪردارن کي ڇڏي، باقي سمورن سُرن ۾ عورت جي جرئت، جستجو، نياز، نوڙت، محنت، محبت، پاڻ ارپڻ جي بي مثال جذبي ۽ حرارت بخش حُسن ۽ جمال جي ڳالهه ڪئي آهي.
اياز جڏهن سورٺ جي سونهن جو ذڪر ڪري ٿو، تڏهن سونهن جون سوين صورتون سامهون اُڀري اچن ٿيون. گلاب جي گل جهڙا ڳل، مکڙيءَ جهڙو حسين مُک، موتئي جهڙي مُرڪ، مرگهه جهڙا نيڻ، مطلب ته سندس سونهن جا روپ اَنوپ نه رڳو ماڻهوءَ کي موهن ٿا ۽ مايا اَرٿ پِرائي ٿي، پر هن جي سندرتا سامهون سُون، جواهر ۽ ڪُندن پڻ ڪاڻيارو محسوس ٿئي ٿو. هيرا هن جي سونهن کي نه، پر هن جي سونهن هيرن کي معنى ۽ حُسن بخشي ٿي.
سورٺ! سونارن، پياليون هِيئن نه پلٽيون،
آڌيءَ رات اُڀار ۾، ڇا ڇا تنهنجي تن!
وَني! تنهنجي وَنِ، ڪُندن ڪاڻيارو لڳي!
مٿي چُنيءَ چِٽڙا، ويروتار ورونهن،
سورٺ ساري سونهن، ڍاپي ڍاپان ڪينڪي!
(ص75)
سورٺ روپ اَنوپ، سهسين سانگ سهاڳ جا،
سورٺ! تنهنجي روپ، مايا اَرٿ پِرائيو.
جهرڪن پيا جهانءِ ۾، توتي هيرن هارَ،
اهڙو چمڪو چنڊ کي ناهي سڀ ڄمارَ،
تو ئي منهنجا پيارَ، هيرن کي هيرا ڪيو.
(ڪپر ٿو ڪن ڪري، ص76)
توڙي جو لوڪ داستان ۾ نوري پنهنجي نياز ۽ نهٺائيءَ سبب مشهور آهي، پر حقيقت ۾ اهو هن جو حسن ۽ جمال ئي هو، جنهن وقت جي حڪمران ڄام تماچي کي موهي مطيع ڪيو ۽ هن گندرن سان گڏ ڄار ڪُلهي تي کڻي مڇي ماري. تماچي به سهڻو هو، پر نوري ڪينجهر جو ڪنول هئي، جنهن کي حاصل ڪرڻ لاءِ هن ککي هڻي کارين وارن سان سڱ سياپو ڪيو ۽ هڪ پرينءَ ڪاڻ مڙني مُهاڻن سان نڀايو.
مياڻيءَ تي ماڪ ۾، ڪيڏا ککيءَ ڍير!
ڪنول چونڊيو ڪنڌيين، اُٿي اُسر ويرَ،
متان پرينءَ پيرَ، ڇڇيءَ کان ڇرڪي وڃن!
ڀر ۾ بيهي ڀاءُ، مون کي سمجهي اوپرو،
ککيءَ ۾ خوشبو ٿيو، سَما تنهنجو ساءُ،
لڳو اُتر واءُ، ويڙهو مون سان واسيو.
(ڪپر ٿو ڪن ڪري، ص94، 95)
شيخ اياز، سسئي جي صورت ۽ سيرت ٻنهي کي پنهنجي شاعريءَ ۾ حسين پيرايي ۾ بيان ڪري ٿو. سسئي جي صورت ته سراپا سوني روپي سج جيان هئي، جنهن کي پسندي ئي پنهونءَ جهڙو شهزادو، جنهن ڏيهه توڙي پرڏيهه جي حُسن جا ڪيئي جلووا پَسيا ۽ پرکيا هئا، سو جڏهن سندس پهرين جهلڪ ڏسي ٿو، ته پل لاءِ هن جي پيرن هيٺان ڀونءَ نڪري وڃي ٿي ۽ سسئيءَ جي حُسن تي حيران ۽ مَستان ٿي پوي ٿو.
هونءَ ته ڪيڏيون ڪامڻيون، ماڻيون آهن مون!
پر سڀني کان سسئي! آنهه انوکي تون،
مون ائن ڀانيو ڀوُن، پيرن کان نڪري وئي.
ڄڻ ته جُڳن کان جيءَ ۾، آهين منهنجي تون،
توکي ئي هر مُنڌَ ۾، ڳوليو ٿي ڄڻ مون،
توسان مليس ڀوُن، ڀِري ڀنڀورين وانگيان.
(ڪپر ٿو ڪن ڪري. ص106، 107)
سسئي جي جسماني سونهن سان گڏوگڏ هن جي پورهيت هجڻ واري خوبي ۽ خوبصورتيءَ کي پڻ اياز ساراهيو آهي. اياز رڳو چمڙيءَ جي چِلڪي کي سونهن نه ٿو سمجهي، پر پورهئي دوران نڪتل پگهر جي ڦڙن جي حُسناڪيءَ کي موتين کان مٿانهون ۽ ممتاز تصور ڪري ٿو.
پورهئي پگهر تُلُ، موتي ڪو به نه ملڪ ۾،
هيءَ جا جا پگهر واسئين، ان جو مور نه مُلُ،
ڄام انهيءَ ڏي ڄُلُ، مهڪ ڇڪي ٿي مُنڌَ جي!
نپوڙيندي ڪپڙا، ٻانهون ٻَر ٻَر ڪن،
ڄڻ ڪو سج سرير ۾، لهسي منجهه لڱن،
اها پورهيت تن، هڏ وڃي هيرا ٿيا.
(ڪپر ٿو ڪن ڪري. ص104، 105)
اهڙيءَ ريت شيخ اياز جتي مومل، سهڻي، مارئي ۽ ليلا جي موهيندڙ حُسن ۽ جمال جو ذڪر ڪري ٿو، اُتي سندن پيار جي پارسائي، مقصد سان سچائي، ثابت قدمي، وطن سان وفا ۽ پيهي پاڻ پروڙڻ جي خوبين ۽ خوبصورتين جو عڪس پڻ اثرائتي نموني پيش ڪري ٿو. هو مصنوعي ۽ ٺاهه ٺوهه واري سونهن بدران عورت جي فطري ۽ سادگيءَ واري سونهن کي وڌيڪ اهم ۽ اُتم سمجهي ٿو. هن لاءِ انساني سونهن نه رڳو ادبي تخليق جو وڏو محرڪ آهي، پر اها زندگيءَ جي ٻي ڪار وهنوار کي پڻ وڏي جوت ۽ رنگيني عطا ڪري ٿي.