سلاست ۽ جدت
لفظن جو آسان، سولو ۽ عام فهم اظهار ۽ استعمال ادبي ٻوليءَ ۾ ’سلاست‘ چوائي ٿو، جڏهن ته ’جدت‘ گھڻ رخو ۽ جمالياتي وسعت رکندڙ لفظ آهي، جنهن کي عام ۽ سادي زبان ۾ ’نئون ۽ نرالو‘ چئي سگهجي ٿو. شاعريءَ ۾ ’سلاست ۽ جدت‘ جي وڏي وقعت آهي، اها اظهار ۾ هڪ طرف سادگي ۽ جاذبيت پيدا ڪندي آهي، ته ٻي طرف لفظن ۾ معنويت جي نئين نُدرت ۽ نِرملتا نکاري، ان ۾ عصري حالتن جو عڪس ۽ احساس اُڀاريندي آهي.
شيخ اياز جي شاعريءَ ۾ سلاست ۽ جدت جون خوبيون اُتم درجي موجود آهن. سچ ته هن جي شاعريءَ جي سموري سگهه، سندرتا ۽ مڌرتا سندس لفظن ۾ پُويل ۽ سمايل آهي. ”هن جا لفظ هر طرح ۽ هر طرف کان مُندائتي مينهن جيان وڏ ــ ڦڙو وَسڪارو لائي ڏين ٿا. پاڻيءَ جي ان پالوٽ ۾ دل چوي ٿي ته، جيڪر وچ پڌر تي بيهي خوب پاڻ پُسائجي ۽ پنهنجو پاڻ کي ڇاٽن، اوهيڙن ۽ وسڪاري جي ڇَرَ ۾ اڪيلو ڇڏي، اهو ڪيف، سُرور ۽ سڳنڌ ماڻجي، جيڪو بَن ۾ مُورَ کي ملندو آهي“ (20). اياز جي شاعريءَ مان سلاست ۽ جدت جا ڪجهه مثال ملاحظه ڪريو.
او شلَ مَرين مَڇَّ، دَرندا ڌَڄيوُن ٿِئين!
بُرا تنهنجيءَ بَڇَّ، ڪيئي گھاتو گھائيا.
اونو آڌيءَ رات، جَهپَّ نه آ ڪنهن جيءَ کي،
سُس پُس ۾ ساڻيههَ جي، بُرا! تنهنجي بات،
گھاتڪ! تنهنجي گھاتِ ڏهڪو ساري ڏيهه ۾.
اَنگَ اُگهاڙا ٻارڙا، ڪنڌيءَ تي ڪَنبن،
گهاتو گھر نه آئيا، وَهُون وايُون ڪَن،
ڏِيل پيا ڏهڪن، مُڙس پيا ڪنهن مامري!
هر ڪنهن ڳِيتا ڳوٺ ۾،ڳَڀي سان ڳوڙها،
ماڻهوُ ٿيا موڙها، ’گهاتو گهر نه آئيا!‘
آهي بُرو بُکَّ کان، ڀُونءِ مٿان هي ڀَو،
ڍورن گھرجي ڍَو، ماڻهوُ ڳولي ماڻهپو.
(ص187)
سانجهيءَ جو آڪاسَ ۾، پيارو پيوڙيءَ رنگُ،
ترسايان ڪنهن تَڙ مٿان، روڪي آءٌ تُرنگُ،
سَرواهيون سُرنگُ، رڻ ۾ ڪيسين رڱيان!
ڪوُنڌ ڪُڏائي اوڏڙا، نوُنڌَ نچايا مون،
وڃن پيا ويڙهه ۾،سورهيه ۽ سوڀون،
لهوءَ لال پَڳوُن، کُڙيون رَتُّ چِڪندڙيون!
سونچو ناهه سريرَ، وک وڌي ٿي ويڙهه ۾،
پِڙ کان پُٺيرا ٿيا، وڙهندي موُر نه ويرَ،
جئن جئن تِرڇا تيرَ، تئن تئن سينا سامهوُن!
لهوءَ ۾ لَت پَت، ڌرتي منهنجي ديس جي،
پَرکي پيئي پَت، جهونجهارن جي جنگ ۾.
(ص195) ــ (ڪپر ٿو ڪن ڪري)
حقيقت ۾ شاعر ۽ سرجڻهار لفظن جا مُهندار ۽ مسيحا ٿيندا آهن. متروڪ ۽ بيمار لفظن ۾ ٻيهر جان وجهي، انهن کي نه رڳو زندهه ڪندا آهن، پر انهن کي نئين جوت ۽ جواني عطا ڪندا آهن. اياز پڻ ائين ڪيو آهي. هُن ڪيترن ئي متروڪ ۽ واهپي ۾ نه رهندڙ لفظن کي ٻيهر جيئاري، انهن کي پنهنجي شاعريءَ ۾ جدت ۽ نئين انداز سان اظهاريو آهي.
مٿين بيتن کي ئي پڙهي ڏسو انهن ۾،’ڌڄيون، جھپ، گھاتڪ، گھاتو، ڏهڪو، وَهون، ڏيل، ڏهڪن، ڳيتا، موڙها، سَرواهيون، سُرنگ، ڪونڌ، نونڌ، سونچو، پِڙ، ترڇا، لت پت ۽ جهونجهار‘ جهڙا لفظ ڪتب آندل آهن، جيڪي نه صرف عام واهپي ۾ نه رهيا آهن، پر گھڻي قدر نئون نسل پڻ انهن کان اڻ واقف آهي. صديون اڳ لطيف انهن مان ڪجهه لفظ پنهنجي شاعريءَ ۾ ڪم آندا آهن، پر اياز انهن کي جديد دؤر جي حالتن سان هم آهنگ بڻائي، پنهنجي اظهار ۾ اهڙي سليقي ۽ سُندرتا سان بيان ڪيو آهي، جو سِٽَ ۾ انهن جو مفهوم نه رڳو آسانيءَ سان سمجهه ۾ اچي ٿو، پر اهي پنهنجو ڀرپور فڪري ۽ جمالياتي تاثر پڻ پيش ڪن ٿا.
ڊاڪٽر نصير احمد ناصر پنهنجي تصنيف ’جماليات‘ ۾، خوبصورت شعر جون چار خوبيون (i) تخيل يا فڪر، (ii) وزن، (iii) ٻولي يا لفظ ۽ (vi) اسلوب ٻُڌائيندي، انهن عنصرن مان تخيل، فڪر ۽ اسلوب جي وضاحت هن ريت ڪري ٿو: ”ذهن جڏهن ڪنهن خاص مقصد لاءِ ڪنهن خاص رخ ۾ سوچيندو آهي، ته ان سوچ کي فڪر چئبو، پر اهو جڏهن بنا ڪنهن طئي ٿيل مقصد ۽ رخ جي ويچاريندو آهي، ته اهڙي سوچ کي تخيل ڪوٺبو. جڏهن ته ڪنهن فني تخليق جي عنصرن جو ترڪيبي ۽ تشڪيلي طريقو اسلوب سڏجي ٿو.(21).
انيس ناگي شعري تخليق کي اظهار جي اهڙي فطري ۽ اڻ جھل سچائي قرار ڏئي ٿو، جيڪا پاڻ سان گڏ اسلوب ساڻ کڻي اچي ٿي ۽ جنهن جي فني ۽ جمالياتي سونهن ان جي تخليقي جوهر ۾ ئي سمايل ٿئي ٿي. هو پنهنجي ڪتاب، ’شعري لسانيات‘ ۾ ادراڪ ۽ اظهار کي شاعريءَ جي حُسن جا اهم عنصر سڏيندي لِکي ٿو: ”شاعر تخليقي عمل جي بدولت شاعريءَ ۾ معنى جون تصوراتي ۽ حسياتي تصويرون تخليقي، انهن کي وسيع معنائون ۽ حُسناڪيون عطا ڪندو آهي. لفظن ۾ لساني ادراڪ اشارن جي بدولت پيدا ٿيندو آهي، جڏهن ته تخليقي لساني ادراڪ انهن اشارن کي استعارن ۾ منتقل ڪرڻ سان جنم وٺندو آهي“ (22).
ڊاڪٽر ابراهيم خليل پنهنجي ڪتاب،’سنڌي شاعري ۽ علم عروض‘ ۾ شاعريءَ جي ضروري عنصرن طور، ’وزن، قافيي، خيال، ٻولي، فطرت شناسي ۽ عروضي قابليت‘ کي شامل ڪندي، محاڪات ۽ تخيل کي شاعريءَ جا اصلي ۽ اُتم عنصر قرار ڏئي ٿو ۽ محاڪات لفظ جي وصف بيان ڪندي لکي ٿو: ”محاڪات ڪنهن شيءِ يا ڪنهن حالت جي جيئري جاڳندي نقش کي اهڙي ريت چِٽڻ واري فن کي چئجي ٿو، جنهن سان ان جي هوبهو تصوير اکين اڳيان تري اچي. شاعر پنهنجي محاڪاتي قوت سان پنهنجن خيالن ۽ مشاهدن جي تصوير ڪشي ڪري ٿو. جھڙيءَ طرح هڪ مصور کي پينٽنگ لاءِ مختلف شين جي ضرورت پوندي آهي، تهڙيءَ طرح شاعر کي محاڪات لاءِ تشبيھه ۽ تمثيل جي ضرورت هوندي آهي، پر فرق اهو آهي، جو مصور رڳو محسوس شين کي پنهنجي برش ۽ رنگن سان چِٽي سگھي ٿو ۽ شاعر پنهنجي محاڪاتي قوت سان غير محسوس شين کي پڻ ڏيکاري سگھي ٿو“ (23).
ڊاڪٽر تنوير عباسي پنهنجي ڪتاب، ’شاھ لطيف جي شاعري‘ ۾ محاڪات لاءِ ’عڪس يا منظر نگاريءَ‘ جو لفظ استعمال ڪيو آهي. پاڻ شيخ اياز جي ’محاڪاتي يا عڪسي شاعري‘، ’علامتي شاعريءَ‘ ۽ ’غنائي شاعريءَ‘ تي الڳ عنوانن سان اڳتي هلي تفصيلي بحث ڪنداسين. هتي رڳو اياز جي شاعريءَ جي چند فني جمالياتي عنصرن کي بحث هيٺ آڻي رهيا آهيون.
جديد دؤر ۾ ٻين به ڪيترن ئي پيمانن ۽ فني اصولن سان شاعري جي پرک ٿئي ٿي، انهن ۾ ’علم ترتيب‘ جو اصول انتهائي اهم آهي، جنهن بابت ڊاڪٽر الهداد ٻوهيو پنهنجي مقالي، ’شعر جي اڀياس جا نوان طريقا‘ ۾ جيڪو تفصيلي بحث ڪيو آهي، اهو نه رڳو ڌيان ڇڪائيندڙ ۽ اهميت جوڳو آهي، پر شعري جماليات جي حوالي سان نوَن نقطن کي پڻ نروار ڪري ٿو. ڊاڪٽر ٻوهيو علم ترتيب مطابق شعر جو تعلق چئن عنصرن، اهڃاڻ/ علامت (Symbol)، عڪس (Image)، استعاري (Metaphor) ۽ موسيقي (Music) سان ڄاڻائيندي پنهنجي مقالي ۾ لکي ٿو: ”علم عروض ۾ وڏو سوال آوازن، اُچارن ۽ پدن جو ٿئي ٿو، پر علم ترتيب ۾ وڏو سوال ٻوليءَ جي حُسن، خيال جي ادائگي، شاعراڻي انداز ۽ لفظن جي هڪ ٻئي سان لاڳاپي تي آهي ۽ حُسنِ ڪمال واري شاعري (Sublime poetry) علم ترتيب جي اصولن تي ئي لکي سگهجي ٿي“ (24). مطلب ته هڪ شاعر کي پنهنجي ٻوليءَ جي لفظن، محاورن، شعري صنعتن، لغوي ترڪيبن ۽ اصطلاحي معنائن جي جيتري بهتر ڄاڻ هوندي، شعر به اوترو ئي بامعنى، برجستو ۽ خوبصورت سِرجيندو (25).
شيخ اياز اهڙو سُڄاڻ ۽ تخليقي شاعر آهي، جنهن نه رڳو پنهنجي شاعريءَ جو تاڃي پيٽو سگھاري ۽ سهڻي لفظي سرشتي سان ترتيب ڏئي، ان ۾ لفظ جي باطني ۽ تخليقي معنويت پيدا ڪئي آهي، پر ان کي ’ڪلچرل معنى‘ سان لاڳاپي وڌيڪ پُر اثر ۽ سڀني وصفين سهڻو بڻايو آهي.