5. متحرڪ ۽ غير متحرڪ عڪس (Kinetic & Static images)
ڪنهن شيءَ جو بيان يا ان جي لفظن ۾ اهڙي تصويرپيش ڪجي، جو اها متحرڪ، جيئري ۽ چُرندڙ پُرندڙ محسوس ٿئي، ته اهڙي اظهار کي متحرڪ عڪس چئبو. جڏهن ته غير متحرڪ عڪس، جامد، ساڪت ۽ هڪ هنڌ بيٺل هوندا آهن. جيئن متحرڪ عڪسن جي پنهنجي جاذبيت آهي، ائين غير متحرڪ شين جو به پنهنجو هڪ الڳ حُسن ٿئي ٿو. هڪ سُچيت شاعر وٽ اهو ڏانءُ ۽ ڪمال ڏات هوندي آهي، ته هو نه فقط پنهنجي شاعريءَ ۾ چُرندڙ پُرندڙ ۽ زندگيءَ سان ڀرپور شين جا عڪس چِٽيندو آهي، پر غير متحرڪ ۽ ساڪن شين جا موثر ۽ موهيندڙ عڪس پڻ پيش ڪري سگهندو آهي.
مصوريءَ ۾ رنگن سان چِٽ چِٽڻ آسان آهي، ڇو ته مصوري هوندي ئي رنگن جي عڪسن تي مشتمل آهي، پر لفظن ۾ ڪنهن شيءِ جو نقش ڪڍڻ، گھري ادراڪ ۽ فنائتي احساس جو گهرجائو هوندو آهي. عڪسي تجربن وسيلي، جماليات جون جھلڪيون پَسائڻ لاءِ اياز وٽ اظهار ۽ احساس جي پنهنجي قدرت آهي. هو هڪ سُڄاڻ فوٽوگرافر وانگر هجومن مان ڪنهن هڪ شيءِ تي فوڪس ڪري، ان جي سهڻي تصوير ڪڍي سگهڻ جو آرٽ به ڄاڻي ٿو، ته ڏکڻ جي واءُ لڳڻ سان هِيُرن جي هندوري ۾ لُڏڻ جو، لفظن ۾ عڪس پيش ڪرڻ جو به وٽس نرالو فن آهي. هي بيت پڙهو ۽ ان ۾ متحرڪ عڪسيت پَسڻ سان گڏ ڪيفيتي حُسناڪي جو هي انداز به ڏسو:
هِيرون هندورو ٿيون، ڏکڻ واءُ لڳو،
رَکي رَکي رات ۾، چَڙو چَنگُ وَڳو،
اُٿي مُنڌَ ڀَڳو، آرس اوٻاسيون ڏئي.
(ڪپر ٿو ڪن ڪري، ص129)
بيت جي پهرين سِٽ ۾ ’ڏکڻ جي واءُ لڳڻ سان هِيرُون هندورو ٿيڻ‘ هڪ احساس آهي، شاعراڻو ۽ تخيلي احساس. ٻي سٽ ۾، رات جي سانت، بيٺل ۽ ساڪن عڪس، ۽ ان رات جي سانت ۾، ’چڙي چنگ جو وڄڻ‘، ٻُڌڻ جو عڪس آهي. جڏهن ته آخري سِٽ، ’اُٿي مُنڌَ ڀَڳو، آرس اوٻاسيون ڏئي‘ اهڙو متحرڪ ۽ نظري عڪس آهي، جنهن ۾ نه رڳو مُنڌ جي ڪچڙي ننڊ مان جاڳي پوڻ جو منظر اکئين ڏسجي پيو، پر اوٻاسي ڏئي آرس ڀڃڻ جو عڪس به ڄڻ ته چٽو پٽو نظر اچي ٿو. ساڳيءَ ريت هيٺين بيت ۾ هي غير متحرڪ عڪس ڏسو:
مــان ۽ واريءَ ڍيـــر، مـٿــان تــارن ٽُــٻـڪــڙا،
هاڻ ته سُجھن ڪونه ٿا، پنهون تنهنجا پير!
آڌيءَ رات اويــــــر، ور وراڪـــــا ســـُــڃ جـــا.
(ڪپر ٿو ڪن ڪري، ص120)
پنهونءَ جي پويان نڪتل سسئي، جيڪا سڄي ڏينهن جي پنڌ کان پوءِ اچي صحرا ۾ پهتي آهي، جتي سج لهي چڪو آهي، چوطرف اوندھ ڇائنجي وئي آهي. ٿڪل ٽٽل، تنها، بيوس ۽ واريءَ جي ڀِٽَ تي بي حال پيل سسئي، سمورو پس منظر افسرده آهي. ان افسرده پسمنظر جو منظر واريءَ جا ڍير، مٿان ٽُٻڪڙن وانگر ٽِمڪندڙ ستارا، واءَ سان پنهونءَ جا لٽجي ويل پيرا، اونداهي رات، ڌنڌلا رستا ۽ هر طرف صحرا ۽ سڃ ئي سڃ، هر منظر ڪيڏو نه ڄميل، بيٺل ۽ ساڪت آهي، ڄڻ ڪنهن آرٽسٽ جي شاهڪار تصوير آهي، جنهن ۾ هر منظر مقيد ٿي ويل آهي. اياز جا مٿيان ٻئي بيت لفظن ۾ مصوري ۽ فوٽوگرافي جو ڀرپور تاثر پيش ڪن ٿا، جن ۾ هن پنهنجي ڏات ۽ ڪمال ڪاريگريءَ سان ساڪن ۽ متحرڪ منظرن جا عڪس تراشيا آهن. سندس شاعريءَ مان ڪجهه ٻيا موهيندڙ ۽ متحرڪ عڪس هيٺ ڏجن ٿا.
هيٺان سورج ترورا مٿان مُرغابيون،
مَنهوڙي جون تون، سارون ساريندين گھڻو!
(ص43)
پريان پکي واءُ ۾ پرڙا هڻيٿو،
ڪيڏو وڻي ٿو، پاڻيءَ تي پوپٽ جيان!
لانچ وڃي ٿي سمنڊ مان ٻنهي پاسي گج،
ٿر جون ڀِٽون بج، جيئين ڌڻَ ڌراڙ سان.
(ص44)
¬
جَر کي جهوٽا ٿو ڏئي ڄڻ هي سارو سمنڊ،
پينگهه لُڏي ٿو چنڊُ، ساري رات سمونڊ ۾!
(ص50) ــ (اُڀر چنڊ پس پرين)
اياز پنهنجن هيٺين تخليقن ۾ ڪراچي شهر جي مختلف متحرڪ ۽ غيرمتحرڪ عڪسن جي ڪهڙي نه چِٽي تصويرڪشي ڪئي آهي، جنهن ۾ هُو، ان صنعتي ۽ سرمائيداري شهر جي جيوت جو نقش انتهائي اثرائتي انداز ۾ پيش ڪري ٿو.وڏا بنگلا، وڏيون گاڏيون، اڻ کٽ دولت، عياشي، پر مشيني زندگي، کوکليون خوشيون، موت جي ڊپ ۾ ويڙهيل هر پل، نمائشي محبتون، رڳو دونهون ئي دونهون، ايتري ’پاليوشن‘، ايتري گدلاڻ، جو ماڻهو ته ماڻهو، پر چنڊ جو ساھ به مُنجھڻ ٿو لڳي.
ناهي ڪو آڪاس،
ڪراچيءَ ۾!
دونهون دونهون سارا ماڙا،
چورنگي ڇا چاڪي واڙا،
چنڊ کڻي ڪيئن سواس،
ڪراچيءَ ۾!
ڍڳ ٿيو آ ڪارو ناڻو،
ڪاڻو راڻي اگھه وڪاڻو،
مومل ڇاهي؟ ماس،
ڪراچيءَ ۾!
(چنڊ چنبيليءَ ول، ص63)
بابو بنـدر روڊ تي، سانجھيءَ وير هـشـام،
اينگھي ٿي انگريز جي، اڃان تائين ٽرام،
جھرمر جھرمر شام، ماڻهو پاڇا موت جا.
(ڪپر ٿو ڪن ڪري، ص289)