1. تجنيس حرفي (Alliteration)
اکرن ۽ حرفن جو ورجاءُ، جيڪو سِٽَ ۾ لڳاتار دهرائجي، ان کي تجنيس حرفي چئبو. تجنيس حرفي مشرقي شاعريءَ جو خاص ۽ اهڙو ادبي ۽ فني زيور آهي، جنهن سان شاعريءَ جون سموريون جديد صنفون سجايل ۽ سينگاريل ملنديون، پر ڪلاسيڪي سنڌي شاعريءَ ۾ هيءُ سينگار ۽ سونهن جو وکر سرس ملي ٿو. خاص ڪري شاھ لطيف جي بيتن ۾ هيءَ ورجيس نه رڳو جهجھي نظر اچي ٿي، پر ڀٽائي ان کي انتهائي فنڪارانا انداز ۾ استعمال ڪري، شعر ۾ ڪمال موسيقيت به پيدا ڪئي آهي، ته سِٽن ۾ صوتي، معنوي ۽ فڪري آهنگ کي به ترتيب ۽ توازن ۾ رکيو آهي.
شيخ اياز نه رڳو ٻوليءَ جو جوهري ۽ پارکو آهي، پر هو شاهه ڪاريگر ۽ نئين لفظيات جو تخليقڪار پڻ آهي. هو اکر جو اکر ۽ لفظ جو لفظ سان سنگم به ڄاڻي ٿو، ته هن کي ان سنگم ۾ معنى ۽ خيال جا موتي پِروئڻ جو هنر به اچي ٿو. هُن پنهنجي شاعريءَ ۾ روايتي تجنيس جي طريقن، جنهن ۾ لفظ جو پهريون اکر ٻئي لفظ يا ٻين لفظن جي ابتدائي اکرن سان ميل کائي سِٽ ۾ وڻندڙ آوازن جي مالها جوڙيندو آهي، سان گڏوگڏ تجنيس جا ڪيترائي اهڙا طريقا به اَپنايا آهن، جيڪي نوان ۽ نرالا آهن.
هيٺين شعرن کي جيڪڏهن ڌيان سان پڙهبو، ته انهن ۾ نه رڳو انوکو تجنيسي جَڙاءُ ۽ ردم نظر ايندو، پر هم آوازي لفظن جا جوڙا به ملندا، جيڪي مختلف معنائون رکندي به ڄڻ ته هڪ ٻئي جو اٽوٽ حصو لڳن ٿا ۽ هڪ لفظ ٻئي لفظ جو منفرد ۽ وڻندڙ وڌاءُ محسوس ٿئي ٿو. جيئن: ’جھرمر جھومڪيون، ٻر ٻر ڪنگڻ ڪن، نوڙي نٿ نموريون، پهتا چپ چپن، سون سمايو ساھ، رات رتول، ڪونجون ڪڻڪن، رولا روھ، چت چڻڪن، ڀُنءِ ڀُڻ ڀُڻ، سڏ سانت، ٻُڌ ٻُڌ ٻيهر، سورٺ ساڳي سين، چايا چت، کِکيءَ کاري، هيرڻ ٻوٽا، نيڻ ننڊاکڙا‘ ٽِڙي ٽار، واهيري وير‘ وغيره.
جھرمر جھرمر جھومڪيون، ٻر ٻر ڪنگڻ ڪن،
نِـــوڙي نــــٿ نِـــموريــون، مــٿان مـُــرڪَ لـُــڏن،
پــهتــا چــپ چــپن، ســون ســمــايـــو ســــــاھ ۾.
(ص77)
ساري رات رتول تي، ڪونجون ٿيون ڪُڻڪن،
مـــون کــي رولا روھ جـــا، چــت انــدر چُــڻڪن،
ڀُــنءِ مــان ڀُــڻ ڀــُڻ ڪــن، ســڏ انــوکـا سانت ۾.
(ص80)
ٻُڌ! ٻُڌ! ٻيهر ٿي اچي، سورٺ ساڳي سيَنَ،
اڳ به انــهيءَ چـيَنَ، چـايا منهنجـي چـت جا.
(ص81) ــ (ڪپر ٿو ڪن ڪري)
ويٺي آهي نينگري کِکيءَ کاريءَ تي،
ڇِلُر واريءَ تي، چمڪن پيا اُس ۾!
(ص137)
هي جي وِهڪو ٻارُ لَٿو امڙ هنجَ مان،
ڄڻ ڪنهن گل گلاب جي ٽِڙي کنيو ٽارُ،
آيو ان تي پيارُ، ڄڻ ساري سنسار کي!
(ص141)
جهومن پيا واءُ ۾ هيرڻ جا ٻوٽا،
اَسرُ جو جهوٽا، تارن نيڻ ننڊاکڙا!
(ص142)
هوءَ واريءَ تي ليٿڙي، روئي اُٿي جيئَن،
ٻَهڪيا لُڙڪن سِيئَن، هن تي ڪيئي ترورا.
جڏهن سانجهيءَ گل، ٽِڙي پيا آڪاس ۾،
واهيري جي ويرَ ٿيا جڏهن پکين هُلَ،
مون تي منهنجي ڀُلَ، پل ۾ پڌري ٿي وئي.
(ص143) ــ (هينئڙو ڏاڙهونءَ گل جئن)
اياز جي مٿين بيتن ۾، ’ٻ، س، چ، جھه، ن، م، ر، ت، ٿ، ڻ، ڀ، ک، ي، و، ڳ، هه، ا، ٽ، ڪ، ل ۽ پ‘ اکرن جي تجنيس نه صرف سِٽن ۾ موسيقيت کي جنم ڏئي ٿي، پر سِٽَ ۾ سونهندڙ لفظي توازن کي قائم رکي، احساساتي معنويت کي عيان ۽ اُجاگر پڻ ڪري ٿي.