شيخ اياز جي قطعن ۾ فني ۽ فڪري نُدرت
منهنجي هستي منهنجي مستيءَ سان ملي،
ڪنهن اَلستي حُسن جي پُٺ تان پئي،
دور پهتي، آسمانن تي ڇڏي
راتڙين ۾ چنڊ تارن جي رَئي،
۽ ڀونر جي ساس، گل جي واس ۾
ڄڻ پرھ جي هير جئن آئي وئي ــ
ڪو هوَس ناهيم، شاعر هان اياز،
منهنجي من کي آھ دولت اڻ مَئي.
(ڀونر ڀري آڪاس، ص182)
شيخ اياز تعداد جي لحاظ کان تمام گھٽ قطعا لکيا آهن، پر فني تجربن ۽ فڪري نُدرت جي حوالي سان، انهن جي پنهنجي هڪ انفرادي حيثيت ۽ اهميت آهي. هن جي شعري مجموعي، ’ڀونر ڀري آڪاس‘ ۾، ’قطعا‘ جي سِري سان ڪُل سورنهن قطعا ملن ٿا، جن مان پهريون سورنهن ۽ ٻيو ڏهن سٽن تي ۽ هڪ اَٺن سِٽن تي مشتمل آهي. ان کان علاوه چار، ’ٽه سٽي‘ سٽاءَ تي ۽ نوَ قطعا ’چار سِٽي‘ هيئت ۾ ملن ٿا، جيڪي علم عروض تي آڌاريل آهن. پهريون سورنهن سِٽو قطعو، جنهن جو سِرو، ’اسان لاءِ سيد ته....‘ آهي، ۽ مٿي پيش ٿيل اَٺ سِٽو قطعو، پنهنجي موضوع، اندازِ بيان، تسلسل ۽ ترتيب ۾ نظم محسوس ٿين ٿا، جڏهن ته هڪ ڏهه سِٽو قطعو، جنهن جي ابتدائي سِٽَ، ’ڪنهن نئين ڪفر جي ڀني خوشبو...‘ آهي، سو لهجي ۽ خيال جي اُڇل جي لحاظ کان پنهنجي وجود ۾ غزل جو مواد ۽ غَنائيت رکي ٿو.
اياز جي هنن قطعن ۾ جتي لهجي جي تلخي، خيال جي نرملتا، احساس جي اَڇوتائي، رومانوي رنگيني، شڪوه جو انداز ۽ ڳوڙهي فلسفياڻي فڪر جي سُڳنڌ ملي ٿي، اُتي انهن ۾ ڪجھه فارسي آميزي جي جھلڪ پڻ نظر اچي ٿي. سندس قطعن مان چند مثال هيٺ پيش ڪجن ٿا.
ڪنهن نئين ڪُفر جي ڀِني خوشبو
شعر منهنجو لڳائي آيو آهه.
زندگيءَ جي شراب سان سرشار،
مون نئون گيت روز ڳايو آهه.
اڪثر اوقات عقل جي دڳ تي،
عشق آنڌيءَ مثال آيو آهه.
واڳ وس ۾ رکي هميشه مون،
هر نئون موڙ آزمايو آهه.
دير و ڪعبه ڇڏي ڏنم هاڻي،
مون مٿان ميڪدي جو سايو آهه.
(ص181)
ڪنهن چيو ٿي: آنءٌ تنهنجو عڪس هان،
هيءَ ڳجھارت تون ئي سمجھائنيم ها،
عڪس سان ايڏي عداوت، ڇا سبب؟
رنج و غم ايڏا ڀلا ڇو ڏينم ها!
(ص183)
نينهن تنهنجو ڏينهن وانگر ٿو بَکي
ڪيستائين مان لِڪايان او پرين!
راز تنهنجو ساز ۾ پيو ٿو لُڇي
ڪيستائين مان نه ڳايان او پرين!
(ص182)
جيئن ڏيئي مان ڏيئو ٻَري پيارا!
تيئن اکين مان اکيون ٻَري پونديون،
آءُ ويجهو آءُ منهنجي تون!
(ص183)
نه سا زندگيءَ ۾ تپش آ، نه تاب،
ويو اوچتو پيار جو سج لهي:
مگر عمر جي تيز نَئن تي پرين!
شفق جئن سندءِ ياد پوندي رهي.
(ص184)
ڪٿي آهه پروردگارِ محبت!
خزان پوش آ هر بهارِ محبت:
اڙي آدمي! ڪيستائين نه ٿيندو
شعورِ محبت، شعارِ محبت؟
(ڀونر ڀري آڪاس) ــ (ص181)
شيخ اياز، شاعري جي ڪلاسيڪي توڙي جديد صنفن ۾ ڪجهه فني ۽ فڪري روايتن کي اپنايو آهي، پر گھڻي قدر هُن پنهنجي اظهار ۽ انداز کي اهڙي اثرائتي پيرايي ۾ پيش ڪيو آهي، جو اهو ’اظهار ۽ انداز‘ خود هڪ ’نئين روايت‘ طور اُڀري سامهون اچي ٿو. شاعريءَ ۾، اياز جي ڪيترن ئي فني تجربن جي سندس همعصرن ۽ پُويَن پوئواري پڻ ڪئي آهي. وائي، گيت، غزل ۽ نظم ۾ ڪيل انيڪ تجربا، ان جو ثبوت آهن، پر اياز جا ڪجهه تجربا اهڙا به آهن، جيڪي ڪائي پذيرائي حاصل ڪري ڪونه سگهيا آهن. خاص طور مٿين قطعن مان سورنهن، ڏهه ۽ اَٺ سِٽن وارا قعطا، قطعي ۾ اياز جو تجربو ئي چئي سگهجن ٿا، پر اهي سندس ٻين تجربن وانگر مڃتا ۽ ڪاميابي ماڻي ڪونه سگهيا آهن. ساڳيءَ ريت مطلع ۽ ٽه سٽي سِٽاءَ واري قطعن کي سندس هڪ انفرادي تجربو ئي قبول ڪري سگهجي ٿو. توڙي جو انهن ۾ خيال، ٻولي ۽ اياز جي تخيل جي فراواني ساڳي ئي آهي، جيڪا سندس شاعريءَ جي شناخت آهي، پر اهي تجربا ’روايت‘ جا حامل بڻجي نه سگهيا آهن.
هاڻوڪي ۽ جديد دؤر ۾ قطعي واري هيئت ۾ سِرجيل شاعريءَ کي گھڻو ڪري ’چؤسٽو‘ ئي چيو وڃي ٿو ۽ اياز پنهنجي شعري ڪتاب، ’ڪونجون ڪرڪن روھ تي‘ ۾ پنجاب جي صوفي بزرگ ۽ شاعر سلطان باهو سان خود ڪلامي واري انداز ۾ جيڪا داخلي احساسن جي اور اوري ۽ صوفياڻي فڪر جي شاعري ڪئي آهي، ان کي پاڻ ’چؤسٽا‘ چيو اٿائين ۽ اهي چؤسٽا تعداد ۾ 90 ٿيندا، جن ۾ هن پنهنجي من جي مختلف ڪيفيتن ۽ احساسن کي اظهارڻ سان گڏوگڏ پنهنجي دؤر جي حالتن ۽ حقيقتن جو نقش پڻ چِٽيو آهي.
اياز لکي ٿو: ”مون باهوءَ تان چؤسٽي جو فارم کنيو آهي، جيئن ساميءَ تان سلوڪ ۽ ڀٽائيءَ تان بيت جو فارم کنيو آهي..... ڪيترن ئي چؤسٽن ۾، مون پنهنجي نقطي نگاھ سان هن ڪائنات جي وحدت کي بيان ڪيو آهي. ڪجھه چؤسٽا ڪراچي جي حالات جي باري ۾ به آهن، جيڪي هن دؤر جي دهشتگرديءَ جي عڪاسي ڪن ٿا“ (39). چند مثال:
ڳاڙهي ڊاک انهيءَ جي ول تي هي چانڊوڪي، هُو،
رُت بسنتي آئي آهي، ٻيرِ ته ڏس ڪئن ٻوڪي، هُو
سورَ اُڀاريا ڪُوڪي ڪويل ڇونه ڪيو ڪجھه تو ڪي، هُو
گرچه گلاب جيان اڄ تازي ناهي پريت پروڪي، هُو.
بيٺو عشق نچائي ڪنهن کي ٿيا ٿيا، هُو
ڪُن اندر ڦيراٽيون کائي پيئي نيا، هُو
هيءَ اڪيلي ناوَ انهيءَ جو ڪير کِوَئيا، هُو
اونداهي اڌ رات انهيءَ جي هيا هيا، هُو.
توريت پڙهيو، انجيل پڙهيو، قرآن پڙهيو سي، هُو
رومي، سعدي، حافظ جو ديوان پڙهيو سي، هُو
آھ اهو ئي ڏک نه ڪڏهن انسان پڙهيو سي، هُو
ڪونه سُڃاتا درد سندس، درمان پڙهيو سي، هُو.
رات لڙي آ اُڀ ۾ تارا ٽِم ٽِم ڪن ٿا، هُو
هيءَ ڪَتيءَ جي مُند، ڪڪر ڇو رم جھم ڪن ٿا، هُو
آھ طلسمي رات ستارا سِم سِم ڪن ٿا، هُو
جنهن ۾ ڪيئي چانڊوڻا ڄڻ چِم چِم ڪن ٿا، هُو.
سج ٻُڏي ويو پاڻيءَ ۾ ۽ نديءَ تي آ سانجهي، هُو،
چوڌاري وڻ سانت سمايا، اوندهه ڪنهن آڳانجهي، هُو،
سانت سمندر وانگي ڇُلڪي، موڙهو من جو مانجهي، هُو،
ٿو جهوپيءَ ۾ ڏيئو ٽِمڪي، ٿالهيءَ ٿالهيءَ ڪانجهي، هُو.
(ڪونجون ڪرڪن روھ تي، ص17، 23، 24)
اياز جا مٿيان چؤسٽا عروض بدران ماترڪ ڇند تي آهن، جن ۾ لهجي جي مِٺاس، تخاطب جي پنهنجائپ، صوفياڻي مزاج جي رمزيت، ٻولي جي سادگي، تشبيهن جي اُڻت، منظرن ۽ محسوسات جي انوکائي ۽ اظهار جو حُسن ته پنهنجي جاءِ تي ڪمال جو آهي، پر ’ڊاک جي ول تي چانڊوڪي، بسنت رُتِ ۾ ٻير ـ ٻوڪجڻ، ڪويل جي ڪوڪ، پيار جي سار، عشق جو رقص، سياه رات ۾ اڪيلي ناوَ، سانت ۾ آوازن جي پڙاڏي، پاڻيءَ ۾ سج جي ٻُڏڻ، جهوپيءَ ۾ ڏيئي ٽمڪڻ، طلسمي رات ۾ ستارن جي ٽم ٽم ۽ چانڊوڻن جي چمڪاٽ‘ جي تجسيم ۽ تصويرَ، شعر ۾ جيڪا جمالياتي جوت جرڪائي ۽ تخليقي تازگي پيدا ڪئي آهي، ان کي پَسڻ ۽ پڙهڻ کان پوءِ، ان ۾ موجود تخيل ۽ ترنم جي نفيس رنگن ۾ سچ ته روح رَچي ۽ رڱجي وڃي ٿو.
ان سان گڏوگڏ سرل ۽ سُندر قافين،’چانڊوڪي، ٻوڪي، توڪي، پروڪي‘، ’ٿَيا، نَيا، کَوَئيا، هَيا‘، ’قرآن، ديوان، انسان، درمان‘، ’ٽِم ٽِم، رم جھم، سِم سِم، چِم چِم‘،’سانجهي، آڳانجهي، مانجهي ۽ ڪانجهي‘ پويان ’هُو‘ رديف جو مسلسل ۽ تواتر سان ورجاءُ اهڙي نغمگي پيدا ڪري ٿو، جيڪا من کي ’مي رقصم‘ بڻائي ڇڏي ٿي ۽ خيال پکين جيان احساسن ۽ جذبن جي آڪاش ۾ اُڏامڻ لڳن ٿا ۽ دل ويراڳ جي وادين ۾، ڪنهن جوڳي جيان پنهنجي وجود جون وارتائون تلاش ڪرڻ لڳي ٿي.