شيخ اياز جي دوهن ۾ فني ۽ فڪري جمال
مان ويراڳي، مون کي نگري نگري نينهن ڇڪي،
ڪهڙو مندر آهي، جنهن جو مون تي تلڪ ٽِڪي!
(وڄون وسڻ آئيون، ص24)
شيخ اياز پنهنجي شاعريءَ جي مجموعن، ’ڀونر ڀري آڪاس‘ (دوها 171، ص29)، ’ڪلهي پاتم ڪينرو‘ (دوها 19، ص37)، ’وِڄون وسڻ آئيون‘ (دوها 30، ص25)’سانجھي سمنڊ سپون‘ (دوها 379، ص 113) ۽’ڪونجون ڪرڪن روھ تي‘ (دوها 42، ص103) ۾ ٻين صنفن وانگر دوها، جيڪي هڪ اندازي موجب ڇهه سو ايڪيتاليهه (641) آهن، الڳ صنف طور شامل ڪيا آهن، ان سان اياز نه فقط ميسارجندڙ دوهي جي صنف کي وقعت ڏئي اجاگر ڪيو آهي، پر اُن مختصر ٻه ـ سٽي صنف جي ڪوزي ۾ پنهنجي فڪر ۽ فن جي موجزن دريا کي سمائڻ جو ڪمال پڻ ڪري ڏيکاريو آهي.
دوهي جي هندي قالب ۾ اياز سچ پچ ته سنڌ جي تهذيب ۽ تمدن، فڪر ۽ فن، مٽيءَ جي خوشبو ۽ خوبصورتي سان گڏوگڏ پنهنجي تخليقي احساسن جو روح اوتيو آهي، انهي ڪري ان مان ’سنڌيت جي سُڳنڌ‘ ۽ ’اياز ــ رنگ‘ جَهلڪندو محسوس ٿئي ٿو. مثال لاءِ اياز جا چند دوها ملاحظه ڪريو:
ڏيئو ڏياريءَ جو ناهيان مان، اٿم اُجالو آس،
لُڇندي منهنجي لاٽ اڪيلي، گھر گھر آهي اُماس.
(ص31)
اچو اچو، اي ڄر جا ڄاڻو، لڇي پئي اڄ لاٽ،
کوليو، کوليو هي کنڀڙاٽيون، ڳڻيو نه پنهنجا ڳاٽ.
(ص38)
گھاٽ گھاٽ ٿو توکي ساري، سکر نه ايندين يار،
ڪڏهن پتڻ تي پريت ڪنداسي، ڪڏهن نديءَ جي پار.
(ص39) ــ (ڀونر ڀري آڪاس)
تون تبريز ڇڏي ڇو مون ڏي، آيو آهين شمس؟
ٻيهر هيٺ گھرايون سج کي؟ ڇا ٿو چاهين شمس؟
تنهنجي ربوبيت ۽ وحدت ڪئن، جھُٽلائي ڪوئي،
خوشبو هر رابيل ۾ ساڳي، آهه سمائي تو ئِي.
حافظ! تنهنجي رِندي مون کي، راس نه آئي ڇو؟
آهي ڍُڪ تَري ۾، مَئه ڇا لئه بچائي تو؟
(سانجھي سمنڊ سپون، ص126)
پير ڪَڙين ۾، چنگ چپن تي، مڌ ۾ آلو ويس،
چاهين ڇا ٿو، چارڻ؟ توکي چريو چوي ٿو ديس.
هاءِ اُڃاريون، آسروَنديون، وک وک تي وهلور،
منهنجون اکڙيون، هيڻيون هرڻيون، ڏسن اُفق ۾ ڏور.
آھ ڳچيءَ ۾ منهنجي، گوري، تنهنجي گوري ٻانهن،
ننڊ پئي آ چانڊوڪيءَ ۾، منهنجي من جي دانهن.
وڻ وڻ کي مون ڀاڪي پائي چيو ته منهنجا ڀاءُ،
پهتو منهنجي من ۾ تنهنجي پن پن جو پڙلاءُ.
(ڪلهي پاتم ڪينرو، ص38، 39)
شيخ اياز جي ڪيترن ئي دوهن ۾ لفظي ورجاءَ ۽ موضوعي يڪرنگي ملي ٿي، جنهن مان هڪ طرف ترنم جو حظ حاصل ٿئي ٿو، ته ٻي طرف ’نظم‘ جو رَچاءُ ۽ رنگ محسوس ٿئي ٿو. اهڙي ’نظم ــ رنگ دوهن‘ جا ٻه مثال پيش ڪجن ٿا.
جڏهن به جيون جي رڻ ۾ ٿي انڌا ڌنڌ اُتت،
تنهنجون اکڙيون مون تي اوتينديون رهنديون امرت.
جڏهن به ڌرتيءَ جي دُکڙن ۾ اَٽڪي اُلجهي آنءٌ،
ويهي رهندس، مون تي ڇايا ٿيندو تنهنجو نانءُ.
جڏهن به مون کي قابو رکندا ڪيئي ڪوٽ ڪڙا،
ايندي تنهنجي سار، ته وڄندا چوڏهينءَ چنگ چڙا.
جڏهن نه ايندا اوڏا جيڏا، ٿيندو سوريءَ سڏ،
تنهنجو پاڇو هلندو رهندو مرڪي مون سان گڏ.
(وڄون وسڻ آئيون، ص25)
مرنداسي ته مٽيءَ مان پنهنجي جُڙندا ڪيئي جام،
نوان نوان متوارا ايندا، هڻندا تن جي هام.
مرنداسي ته مٽيءَ مان پنهنجي ڦٽندا سرخ گلاب،
کڙندا ٽڙندا جن مان پنهنجا بسنت رت جا خواب.
مرنداسي ته مٽيءَ مان پنهنجي چنڊ ڪندو چانڊاڻ،
ساهه اسان جي سانڀي جا، سا سونهن ڪندي سرهاڻ.
مرنداسي ته مٽيءَ مان پنهنجي، ملندو هي مانڊاڻ،
ڪتيون اسان جي ڪڇ ۾ هونديون، چنڊ اسان سان ساڻ.
(ڀونر ڀري آڪاس، ص48)
مٿين دوهن ۾، ’جڏهن به‘ ۽ ’مرنداسي ته مٽيءَ مان پنهنجي‘ لفظن جو چار چار ڀيرا لفظي ورجاءُ موهيندڙ صوتي ترنم سان گڏ نظم جي سٽاءَ کي جنم ڏئي ٿو. شيخ اياز دوهي ۾ نه رڳو فطرت جي حسناڪين، محبت ۽ رومان جي رنگينين، صوفياڻي رمزيت ۽ زندگيءَ جي جديد موضوعن ۽ مسئلن کي کنيو آهي، پر هن دوهي جي اصلي هندي مزاج، ٻولي جي لهجي، ڪردارن ۽ مخصوص ترنم کي پڻ برقرار رکڻ جي ڪوشش ڪئي آهي، جنهن ۾ هو گھڻي حد تائين سوڀارو رهيو آهي.
توکي من ائن ڳولي، جئن ڪو بن ڳولي برسات،
تن ۾ تنهنجي تات سدائين، تن ۾ تنهنجي تات.
(ص34)
جڳ جي پوئين پهر ۾، مان جگنوءَ جي جاڳ،
جرڪيا منهنجي راڳ ۾، ماڻهوئڙن جا ماڳ.
(ص35)
ماڻهوءَ جي مَنوَرتي بدلي، ننهن کان وِڇڙيو ماس،
ڪنهن جي من ۾ ميران ايندي، ڪنهن جو ڪاليداس!.
من من بن آ، جنهن ۾ ناهي ڪنهن بنسيءَ جي تانَ،
آءٌ به ٽوڙيان وِينا، ڪيڏو ڦِري ويا انسانَ!.
(ڀونر ڀري آڪاس) ــ (ص36)
مٿين دوهن ۾ نه رڳو منظر ۽ ماحول ڪلاسيڪي هندي دوهي وارو آهي، پر ڪردارَ ’ميران، ڪاليداس‘ ۽ لفظَ ’مَن، بَن، مَنوَرتي، بَنسي ۽ وِينا‘ وغيره پڻ هندي ٻوليءَ جا آهن، جيڪي دوهي جي اصلوڪي رنگ ۽ روح کي پيش ڪرڻ سان گڏ ردم ۽ رواني کي قائم رکي، سِٽَ ۾ انوکي ساءَ ۽ سوز کي پيدا ڪن ٿا.