شيخ اياز جي شاعريءَ ۾ لسانياتي جمال
شاعري آرٽ جو اهڙو اُتم ۽ اعلى ترين نمونو آهي، جيڪا رواجي حقيقت جو علم عطا ڪرڻ بدران غير رواجي حقيقتن جو احساس ۽ ادراڪ عطا ڪري ٿي. شاعري اهو لطيف فن آهي، جنهن جي ذريعي شاعر پنهنجن جذبن، احساسن، خيالن ۽ خوابن کي نه فقط ظاهر ڪري ٿو، پر هو پنهنجن لفظن ذريعي زندگيءَ جي داخلي ۽ خارجي لقائن ۽ مظهرن کي اهڙي حسين ۽ موثر انداز ۾ بيان ڪري ٿو، جو ٻُڌندڙ ۽ پڙهندڙ سندس تخيل، احساس، اظهار ۽ اندازِ بيان جي حُسناڪي کان متاثر ٿيڻ کان سواءِ رهي نه ٿو سگھي. شاعريءَ ۾ لفظن کي تمام گھڻي اهميت حاصل آهي. موزون لفظي سٽاءُ ۽ اظهار ئي ان کي باقي فنونِ لطيفه کان جدا ڪري هڪ الڳ انفراديت جو حامل بڻائي ٿو.
شاعريءَ ۾ لفظن جي اهميت فقط انهن جي عام لغوي ۽ لسانياتي معنى واري نه آهي، پر شاعر خود لفظن ۾ نيون معنائون ۽ زندگيءَ جا نوان مطلب پيدا ڪندا آهن. بامعنى، مترنم ۽ موزون ترتيب ۽ ترڪيب وارا لفظ صرف شاعريءَ جي ئي خصوصيت آهن، ڇو ته موسيقي آوازن تي آڌارڪ ٿئي ٿي، مصوري رنگن جي محتاج آهي ۽ ائين ٻيا فن به لفظن ۽ صوتيات کان بي نياز ۽ عاري آهن.
روسي هيئت پسندي جو حوالو ڏيندي گوپي چند نارنگ لکي ٿو: ”ادبي ٻولي ۽ عام ٻوليءَ ۾ بنيادي فرق آهي. عام ٻوليءَ جو ڪم خارجي ڪائنات جي حوالي سان سامع کي مطلع ۽ آگاھ ڪرڻ آهي. ان جي برعڪس ادبي ۽ شعري زبان پڙهندڙ کي خارجي حوالي سان نه، پر پنهنجي ادبي اوصاف کان آشنا ڪندي آهي ۽ اهي ادبي اوصاف لفظن، آوازن ۽ جملن جي باهمي رشتن سان جُڙندا آهن. ان ادبي اوصافن جو معروضي تجزيو لسانيات ذريعي ممڪن آهي، ليڪن هيءَ لسانيات ان لسانيات کان مختلف آهي، جنهن سان عام زبان جو تجزيو ڪيو ويندو آهي. شعري لسانيات جا اصول ۽ ضابطا اهڙا هوندا آهن، جن سان شاعريءَ جي امتيازي عنصرن جي خاص شناخت ڪري سگھبي آهي“ (6).
نثر ۽ نظم جي ٻولي ۾ بنيادي فرق هجڻ جي حوالي سان ڊاڪٽر الهداد ٻوهيو پنهنجي هڪ مقالي ۾ لکي ٿو: ”شاعري ۽ نثر جي ٻولي جدا جدا آهي، ڇو ته ڳالهائڻ جا لفظ جيڪو ڪم نثر ۾ ڪن ٿا، اهو سندن نظم واري ڪم جھڙو نه آهي. نظم ۾ هر هڪ لفظ کي بنيادي معنى کان مٿي هڪ مقصدي، مددي مفهوم (Subsidiary meaning) ۽ سڌاريل معنى (Reformed meaning) به هوندي آهي ۽ اها ئي معنى آهي، جنهن جي ڪري ٻوليءَ کي شاعريءَ جي ٻولي چئي سگهجي ٿو“ (7).
لفظ پنهنجي وجود ۾ نه سهڻا هوندا آهن ۽ نه ڪوجھا. نه وڻندڙ هوندا ۽ نه اڻ وڻندڙ. لفظن کي معنى ۽ مفهوم، نرمي ۽ ملائميت، کهُراڻ ۽ کَرائي، ڪوڙاڻ ۽ مِٺاس، سونهن ۽ شائستگي، انهن جو استعمال ئي عطا ڪندو آهي، يعني انهن ۾ اهي اوصاف ۽ احساساتي ڪيفيتون هڪ شاعر ۽ تخليقڪار ئي پيدا ڪندو آهي. اياز پنهنجي شاعريءَ ۾ لفظن کي اهڙي نُدرت، نرملتا ۽ فني ڏانوَ سان استعمال ڪيو آهي، جو انهن ۾ پيش ٿيل اظهار ۽ احساسَ جيئرا ۽ متحرڪ محسوس ٿين ٿا. هن پنهنجي شاعريءَ ۾ نه صرف سنڌي ٻوليءَ جي اوائلي لفظي ذخيري کي محفوظ ڪيو ۽ ڪيترن متروڪ لفظن کي ٻيهر جيئدان ڏنو آهي، پر جهجهي جديد لفظيات کي پڻ ورتايو ۽ واهپي ۾ آندو آهي.
شيخ اياز پنهنجي ٻوليءَ جي اميري لاءِ سچ ته علمي اثاثن کي ڦولهيو، فقيرن کي ڦُريو ۽ سنڌ جي جهر جهنگ ۽ صحرائن جي مسافت ڪري لفظن کي مِيڙيو ۽ سوجهيو آهي. سنڌ ۽ سنڌي ادب جي آسودگيءَ لاءِ هن پنهنجو وڏو رت ۽ ست ڏنو آهي. اياز پنهنجي شعري مجموعي، ’ڪپر ٿو ڪن ڪري‘ ۾ لکي ٿو، ”اي سنڌ! جيڪڏهن مون کي ڪنهن سگهڙ وٽ هڪ اڌ لفظ، هڪ اڌ ٻول نظر آيو آهي، ته اهو مون هن کان کَسيو آهي. مون تو لاءِ سُڃا ڦُريا ۽ ڀينگن کي کاٽَ هنيا آهن. مون رَتي رَتي ڪري مِيڙي آهي. ان کي ڌوڙ ڌئي وانگر سونجهي صاف ڪيو ۽ تو لاءِ جھوني کان جھونا ۽ نئين کان نوان ڳهڻا گھڙي توکي ڪنوار وانگر سنواريو آهي“(8).
اصل ۾ آواز، پد کي جنم ڏيندو آهي ۽ پد ملي لفظ ٺاهيندا آهن. ٻين لفظن ۾، لفظ ٻن يا ٻن کان وڌيڪ صوتين (Phonemes) جي مرڪب صورت ۽ ترتيب هوندا آهن. ”صوت (Sound) عربي ٻوليءَ جو لفظ آهي، جنهن جي معنى آهي آواز...لفظ ٻوليءَ ۾ ڇو ۽ ڪيئن مختلف روپ وٺن ٿا، انهيءَ علم کي علم صرفيات (Morphology) يا تشڪيلات چئجي ٿو. گرامر موجب علم صرف، بامعنى اڪيلي لفظن جي ٺاهڻ ۽ ڦيرڦار ڪرڻ جي طريقي کي چيو وڃي ٿو“(9).
صوتين مان صرفيه ٺهندا آهن، صرفيي ۾ هڪ يا ان کان وڌيڪ صوتيا ٿيندا آهن. صوتيا ملي سادي لفظ کي جنم ڏيندا آهن ۽ سادي لفظ سان پد ملي پيچيده لفظ پيدا ڪندا آهن ۽ ائين لفظ ملي جملا ٺاهيندا آهن. اهو لفظي جوڙ جڪ جو عمل لسانياتي حوالي سان ته وڏي وقعت جو حامل آهي، پر شاعريءَ ۾ پڻ ان کي تمام گھڻي اهميت حاصل آهي.
شيخ اياز سنڌي شاعريءَ جي نه رڳو ڪلاسيڪي لساني شعور کي اپنايو آهي، پر ان سان گڏوگڏ ڪيتريون ئي نيون لفظي بناوٽون تخليق ڪري، سنڌي شاعريءَ کي نئين سونهن ۽ سوڀيا بخشي آهي. اياز جي شاعريءَ جي لسانياتي خوبين ۽ خوبصورتيءَ جا ڪجھه مثال هيٺ پيش ڪجن ٿا.
عام طرح سان لفظن جا ٻه قسم آهن. هڪ بنيادي (primary) ۽ ٻيو ثانوي (secondary). بنيادي لفظ (primary word) پنهنجي اڪيلي حيثيت ۾ ئي مڪمل ۽ خودمختيار هوندو آهي ۽ اهو ٻين ثانوي لفظن کي ٻن طريقن يعني اشتقاقي ۽ گرداني نمونن سان جنم ڏيندو آهي. مثال طور ’شاهه‘ بنيادي لفظ آهي، جنهن مان ڦيرو کائي’شاهوڪار‘ لفظ ٺهي ٿو، جنهن کي گرداني طريقو چئبو، جڏهن ته ٻيو طريقو اشتقاقي آهي، جنهن موجب لفظ ٻه يا ٻن کان وڌيڪ صرفين مان ٺهندا آهن. جيئن: نمڪ حلال، طاقتور، شهسوار وغيره. علم صرف (Morpheme) موجب لفظن جا ڪيترائي قسم ٿين ٿا، جن مان ٽي قسم مفرد لفظ، مرتب لفظ ۽ مرڪب لفظ اهم آهن، جن جو اياز جي شاعريءَ ۾ استعمال جي حوالي سان هيٺ مختصر ذڪر ڪجي ٿو.