3. تجنيس مرڪب
’مرڪب‘ لفظ جي معنى آهي، ’ٻِٽو‘، يعني ٻن مفرد يا مرڪب لفظن جو اهڙو سنگم، جنهن مان ڪي اهڙا لفظ جُڙن، جيڪي لکڻ توڙي پڙهڻ ۾ ساڳيا ۽ ڪن صورتن ۾ لکڻ ۾ نه، پر پڙهڻ ۾ هڪجهڙا لڳن، ته اهڙي لفظي سٽاءَ کي تجنيس مرڪب چئبو. حقيقت ۾ هيءَ تجنيس بي ساخته اظهار جي عڪاسي بدران گھڻو ڪري هُنري حُسن جو عڪس پيش ڪري ٿي، انهيءَ ڪري روايتي طور تي هيءَ ورجيس اڪثر ڪري سُگهڙاڻي شاعريءَ ۾ جهجهي مقدار ۾ ملي ٿي.
شاهه لطيف پڻ پنهنجي شاعريءَ ۾ ٿوري مقدار ۾ هيءَ تجنيس ڪتب آندي آهي ۽ ائين شيخ اياز جي شاعريءَ ۾ ڪٿي ڪٿي اها تجنيس نظر اچي ٿي، جنهن ۾ نه رڳو تخليقي هنر جو حُسن جهلڪي ٿو، پر ان ۾ احساس ۽ اظهار جي بي ساختا اُڇل پڻ محسوس ٿئي ٿي. نموني طور ڪجهه مثال هيٺ پيش ڪجن ٿا.
هو جي مري ڄڻ، موکيءَ کي موکي ويا.
ڪڙو ڄڻ ته ڪڙو، جڙجي ويو جيءَ ۾،
گھاٽي ساڻ گھڙو، لُنءَ لُنءَ ۾ لهڪڻ لڳو.
پَٽُ لڳي ٿو پَٽَ سان،
ڪهڙا ڪانڊيرا!،
مان ڪيئن جيئنديس جت ريءَ!
اوتڙ ٻُوڙي، اوتڙ تاري، اوتڙ اوتڙ پنهنجا وَڙَ!
اوتڙ اَوتڙ آءُ ميان!
(ص17) ــ (وِڄون وَسڻ آئيون)
مٿين بيتن ۽ وائين جي سِٽن ۾، ’موکي‘، ’ڪڙو‘، ’پٽ‘ ۽ ’اوتڙ‘ لفظَ هيئت توڙي صورت ۾ ساڳيا آهن، جن مان ڪجهه لفظ مفرد ۽ مرڪب ٻنهي حالتن ۾ ڪم آيا آهن، جيڪي تجنيس مرڪب جو مثال آهن، جڏهن ته ساڳي وقت ڪجهه لفظ تجنيس تام جو مثال پڻ پيش ڪن ٿا، ڇو ته اهي لکڻ توڙي پڙهڻ ۾ ته هڪجهڙا آهن، پر سِٽَ ۾ انهن جي معنى مَٽجي ۽ مختلف نڪري ٿي.