شيخ اياز جي شاعريءَ تي هم عصر شاعرن جا اثر
”شاعر جي انفراديت ان ۾ نه آهي، ته هو ڪنهن پولار ۾ پيدا ٿئي ۽ هن تي ڪنهن جو به اثر نه هجي. هن جي انفراديت ان ۾ آهي، ته هو هر خوشگوار اثر قبول ڪري به سڀ کان نيارو هجي“(68). اياز پڻ اهڙو ڪوي آهي، جنهن گھاٽ گھاٽ جي فڪر ۽ فن جي امرت مان پيئڻ کان پوءِ به، نه فقط پنهنجي انفرايت قائم رکي آهي، پر جديد سنڌي شاعريءَ کي هڪ نئون جنم ڏنو آهي.
شيخ اياز جي ڏيهي هم عصر شاعرن ۾ ڪشنچند بيوس (1885ع ــ 1947ع)، عبدالڪريم گدائي (1901ع ــ 1978ع)، حيدربخش جتوئي (1901ع ــ 1970ع)، لطف الله بدوي (1903ع ــ 1968ع)، کيئل داس فاني (1914ع ــ 1995ع)، هري دلگير (1916ع ــ 2004ع)، شيخ عبدالرزاق راز (1919ع ــ 1983ع)، سڳن آهوجا (1921ع ــ 1966ع)، بردو سنڌي (1922ع ــ 1988ع)، نارايڻ شيام (1922ع ــ 1989ع)، لعل محمد لعل (1923ع ــ 1997ع)، نعيم صديقي وجدي (1924ع ــ 1985ع)، ارجن شاد (1924ع ــ 2010ع)، احسان بدوي (1925ع ــ 1965ع)، ايم ڪمل (1925ع ــ 2010ع)، نياز همايوني (1930ع ــ 2003ع)، استاد بخاري (1930ع ــ 1992ع) کان وٺي قيوم طراز (1935 ــ) ۽ جديد دؤر جي ٻين ڪيترن ئي ڪوتاڪارن تائين، شاعرن جي هڪ ڪهڪشان آهي، جن مان اياز ڪجھه شاعرن کان خيال، ڊڪشن ۽ وجداني احساس جي حوالي سان متاثر ٿيو آهي.
جڏهن ته خود اياز جي پنهنجي دؤر توڙي بعد ۾ پيدا ٿيل شاعرن تي وڏي ڇاپ موجود آهي ۽ هم عصرن مان اڪثريت سندس فن ۽ فڪر کان مرغوب نظر اچي ٿي، جنهن جو اعتراف اياز جو بزرگ هم عصر شاعر هري دلگير پنهنجي هڪ ليک ۾ هن ريت ڪري ٿو: ”اياز جو شعر پڙهندي ڪڏهن ڪڏهن منهنجي دل ۾ خيال ايندو آهي، ته مان به اياز جھڙو شعر ڇو نه ٿو لکي سگھان. مون پنهنجي شاعري هن کان اَٺ ڏھ سال اڳي شروع ڪئي. مون کي ڪشنچند بيوس ۽ نواز علي نياز جھڙا رهبر مليا، پوءِ به ڇو؟ ان سوال جو جواب مون کي خود شاھ لطيف ئي ڏيندو آهي، ته ’ڏات نه آهي ذات تي، جو وهي، سو لهي‘“(69).
سنڌي شاعريءَ جي مهراڻ جهڙي مهان شاعر شاھ عبداللطيف ڀٽائي پنهنجي ڪلام ۾ فڪري ۽ فني موج ۽ مستي جون جيڪي ڇوليون هنيون آهن، سندس متقدمين ۽ متاخرين ان جي ڇر کي ئي مس ڇُهي سگھيا آهن. لطيف جو ڪلام ايترو ته همه گير، نُدرت ڀريو ۽ جماليات جي لحاظ کان باڪمال ۽ برجستو آهي، جو سنڌ ۾ ان کان پوءِ جيڪا شاعري سِرجي آهي، اها گھڻي قدر شاھ جي شاعريءَ جي تقليد ۽ تتبع ئي آهي.
وچئين دؤر جي ڪجھه شاعرن، جن ۾ ميرسانگي، قاسم، گل، گدا، فاضل ۽ مرزا قليچ شامل آهن، انهن سنڌي شاعريءَ ۾ جدت، فني ۽ فڪري نواڻ ۽ انفراديت پيدا ڪرڻ جي پنهنجي طور تي ڪوشش ڪئي، پر روايتي تشبيهن، ترڪيبن، دقيق فارسي بحر ۽ وزن جي دڳن سبب، اهي به ڪائي روشن منزل ماڻي ڪين سگھيا ۽ سنڌي شاعري ڪنهن نئين ۽ نرمل سنگِ ميل تي رَسڻ بدران بي سمت راهن ۾ ڀٽڪندي ۽ ڀنڀلجندي رهي. سنڌي شاعريءَ جي ان روايتي جمود کي ٽوڙي، ترقي پسند فڪر، نئين رنگ، نئين موضوعن، نئين صنفن، نوَن احساسن ۽ امنگن کي اظهارڻ جي سلسلي ۾ جنهن شاعر پهرين سجاڳي آندي، اهو ڪشنچند بيوس آهي، بيوس کان پوءِ انهيءَ دڳ تي هوند راج دکايل، هري دلگير ۽ کيئل داس فاني پنهنجا پير ڌريا، انهن جي پوئواري ڪندي شيخ اياز سنڌي شاعريءَ ۾ جدت، جرئت ۽ فن، فڪر جو هڪ نئون ۽ سندر سنسار ساڻ کڻي آيو.
کيئل داس فاني، اياز جي استاد هجڻ جي ناتي، هن جي نه رڳو نصابي ۽ تعليمي تربيت ڪئي، پر شاعراڻي فن ۽ فڪري ندرتن جي حوالي سان پڻ سندس رهبري ۽ رهنمائي ڪئي، جنهن ڪري اياز ٻنهي استاد شاعرن کي پنهنجي نثر توڙي نظم ۾ انتهائي محبت ۽ عقيدت سان نه فقط ياد ڪيو آهي، پر سندن ڳڻ ڳائيندي هن ريت منظوم ڀيٽا پڻ پيش ڪئي آهي:
بيوس توبن آنءُ، پاڻ نه ڀانيان ها ڪڏهن،
مون ۾ تنهنجو نانءُ، آهي مندر گھنڊ جيئن.
(ص268)
فاني او فاني! لافاني مون لاءِ تون،
تون جو طوفاني، آهين منهنجي ڏات ۾.
(ڪتين ڪر موڙيا جڏهن ــ 1، ص269))
شيخ اياز تي پنهنجي استاد ’فانيءَ‘ جي شاعراڻي فڪر ۽ فن جا اثر نمايان نظر اچن ٿا. فاني چوي ٿو:
پرين جون اچن ٿيون پري کان پڪارون،
لڳل جن جون تن من ۾ آهن تنوارون.
هِتي ڪيئن ويهي هُتي جا وساريان،
ملير آهي منهنجو، مٺا منهنجا مارون.
پرين دور فاني به ويجھو وسن ٿا،
پُڄان ٿو پَرينءَ ڀر توڙي ناهيان تارون.
(سمنڊ سمايو بوند ۾، ص67)
ساڳي قافيي ۽ خيال کي اياز پنهنجي غزل ۾ هيئين اظهاري ٿو:
ڪري ڪير ٿو هي پَکن مان پڪارون،
نه منهنجو ملير آ نه ڪي منهنجا مارون.
اچن پار کان ٿيون پرينءَ جون پڪارون،
متان دير سببان ڏين هو ميارون.
وڃون ٿا پيا سير جي اڄ سهاري،
نه ترهو ئي تاڻيو، نه ڪي آهيون تارون!
(ڀونر ڀري آڪاس، ص204)
ائين اياز پنهنجن پيش رو شاعرن مير علي نواز علوي، عبدالغفور مفتون همايوني ۽ ڪجهه هم عصر ڳوٺائي شاعرن آغا غلام نبي صوفي، لطف الله بدوي ۽ غلام علي مخمور کان موضوع، خيال ۽ اندازِ بيان جي حوالي سان متاثر ۽ انهن جو تتبع ڪندي نظر اچي ٿو.
تنهنجي حُسن سڄڻ حيران ڪيا، انسان هزارين مان نه رڳو،
تنهنجي شان برابر شاھ نه ڪو، تنهنجي سونهن سندو مٽ ماھ نه ڪو،
تنهنجي خيال کان خالي ساھ نه ڪو، خواهان هزارين مان نه رڳو.....
(مير علي نواز علوي)
تنهنجي زلف جي بند ڪمند وڌا، زندان هزارين مان نه رڳو....
(عبدالغفور مفتون همايوني)
تنهنجي زلف سياھ خد خال مٿان، قربان سوين هڪ مان نه مٺا....
(آغا صوفي)
در تنهنجي گدا ڏينهن رات سدا سلطان هزارين مان ڇاهيان....
(غلام علي مخمور)
تنهنجي حسن جھان افروز مٿي حيران هزارين مان نه رڳو.... (70)
(لطف الله بدوي)
شيخ اياز ساڳي ئي قافيي ۽ رديف ۾ پنهنجن احساسن ۽ خيالن کي وڌيڪ وسعت ۽ جدت سان هن ريت بيان ڪري ٿو:
بي موت مئا، تولاءِ ڪُٺا انسان هزارين مان نه رڳو،
هن دنيا ۾ اي ديس! هيا نادان هزارين مان نه رڳو.....
تون چئه نه ڪڇان، تون چئه نه لڇان، پر توکان هڪڙي ڳالهه پڇان،
تون ڪنهن ڪنهن کي خاموش ڪندين، اعلان هزارين مان نه رڳو.
(وڄون وسڻ آئيون، ص55)
”هر عظيم شاعر جي روح ۾ سندس پوري ماضي ۽ ان فني تخليقات، روايات ۽ فلسفهءِ حيات جون جَڙون آهن، جي هن جي شاعريءَ جي نشونما ڪري، ان کي شگفته ڪنول جو رنگ روپ ڏين ٿيون ۽ هن جي فن ۽ فڪر جي انفراديت ڀؤنر جئن ڀِرندي، آڪاش ۾ اُڏامندي ٿي رهي. جڏهن ٻنهي سندي ڳالهڙي راس ٿي اچي، تڏهن هڪ فني شهپارو تخليق ٿئي ٿو“(71).
شيخ اياز، انقلابي لب و لهجي ۽ ڌرتيءَ سان پيار ۽ پنهنجائپ جا ڪجھه درس پنهنجن هم عصر شاعرن عبدالڪريم گدائي ۽ حيدر بخش جتوئيءَ جي شاعريءَ مان پڻ پِرايا آهن، پر هن جي ادراڪ، اظهار ۽ احساس جو پنڌ سدائين پنهنجو رهيو آهي، اهو ئي سبب آهي، جو اياز پنهنجي منفرد مزاحمتي ۽ شاعراڻي باغي احساس ۽ آواز سان جيڪو سنڌ جي جھر جھنگ ۾ ڀنڀٽ ڀڙڪايو، اهو مثالي ۽ بي بدل آهي. ابتدائي ڏينهن ۾ شيخ اياز سان جن شاعرن جون صحبتون رهيون، انهن ۾ لعل محمد لعل، نعيم صديقي، شيخ راز، احسان بدوي، سڳن آهوجا ۽ نارايڻ شيام سرفهرست آهن، جن سان گڏجي هن شڪارپور جون رونقون ۽ راحتون ماڻيون، ادبي بحث مباحثا ڪيا، ته شاعري ٻُڌڻ ۽ ٻُڌائڻ جا شوق ۽ شغل به ماڻيا. اياز لکي ٿو، ”لعل محمد لعل ۽ نعيم صديقي منهنجا بهترين دوست هئا. لعل، سنڌي غزل جي تراش خراش جو ماهر هو....شڪارپور ۾ هو ۽ مان مراد علي ڪاظم کان متاثر هوندا هئاسين“(72).
ساڳي ئي سلسلي ۾ اياز وڌيڪ چوي ٿو، ”مان، نعيم، لال ۽ ڪنهن وقت احسان بدوي شڪارپور جو ريلوي بند وٺي ڄامڙا ريلوي اسٽيشن تائين ويندا هئاسين...چانڊوڪيءَ ۾ ريل جي ڪوڪ آرٽ ۾ زندگيءَ جي مختصر علامت لڳندي هئي....نعيم جي شاعريءَ تي خاص ڪري علامه اقبال جي بالِ جبريل جو گھڻو اثر هو...هن پوءِ شاعري ڇڏي ڏني، پر هن زندگيءَ کي شاعريءَ ۾ بدلائي ڇڏيو هو“(73). هو وڌيڪ لکي ٿو:”اسان روز ڪوئي نئون غزل، قطع يا نظم لکندا هياسين ۽ سنڌ واھ جي ڀر تي ويهي هڪٻئي کي پنهنجي تازي تخليق ٻُڌائيندا هئاسين“(74).
اياز ۽ سندس ساٿي شاعرن جي انهن ادبي ويهڪن ۽ ڪچهرين جا اثر هڪٻئي تي ضرور پيا هوندا، پر پنهنجن دوستن ۽ هم عصر شاعرن مان اياز، جنهن شاعر کان فڪري، احساساتي ۽ جذباتي طور سڀ کان وڌيڪ مرغوب ۽ متاثر محسوس ٿئي ٿو، اهو نارايڻ شيام آهي. شيام سان اياز جو فڪري ۽ روحاني سُٻنڌ ايترو ته گھرو آهي، جو هن پنهنجي شعري مجموعي، ’جُھڙ نيڻان نه لهي‘ ۾ ’سُر نارايڻ شيام‘ لکي کيس پنهنجي محبت جي منظوم ڀيٽا هيئين پيش ڪئي آهي:
توڙي تون پرڏيهي ٿئين، ڏيهي هُئين تون،
مَنان مور نه مون، لاٿو توکي سانورا!
ناهي پنهنجي ساهتيه جو ڪو ورهاڱو،
ڀانيو مون ڀاڱو، ڪڏهن ناهي پاڻ کي.
(ص90)
آههِ اڌوري تو بنان، هيءَ جا منهنجي ’مون‘،
ساميءَ وانگر تون، سدا رهندين سنڌ ۾.
منهنجون ٻانهون ايتريون، ڊگهيون آهن يارَ،
توڙي تون ٻي پارَ، ڇڪي ڇاتيءَ لائيانءِ.
(جھڙُ نيڻان نه لهي، ص94)
هو پنهنجن نثري تحريرن ۾ پڻ هنُ لاءِ پنهنجي پيار ۽ عقيدت جو اظهار هِن ريت ڪري ٿو: ”مون 1965ع واري جنگ ۾ نارايڻ شيام کي علامت بڻائي ’هي سنگرام سامهون آ نارايڻ شيام‘ نظم لکيو هو، ان نظم جي اشاعت تي مون کي جيڪو سَهڻو پيو هو، مون خوشيءَ سان سَٺو ۽ ان کان پوءِ شيام ڄڻ منهنجي وجود جو حصو ٿي چڪو آهي.... اسان جون طبيعتون توڙي جو مختلف آهن.... پر پوءِ به هو مون کي سنڌوءَ تي شام جي شفق وانگر ڏاڍو وڻندو آهي“(75).
نارايڻ شيام ۽ شيخ اياز جو توڙي جو اظهار ۽ اندازِ بيان هڪٻئي کان مختلف ۽ پنهنجي الڳ انفراديت ۽ شناخت رکندڙ آهي. شيام جو آواز ۽ احساس ڍنڍ جي لهرن وانگر ڌيمو، شانت ۽ من کي آنند آڇيندڙ آهي، جڏهن ته اياز جي شاعري سامونڊي ڇولين جيان سرڪش ۽ پيار جي پهرين سرور جھڙيون سندرتائون بخشيندڙ آهي، پر ان جي باوجود هنن ٻنهي شاعرن ۾ ڪافي فڪري ۽ احساساتي هڪجھڙايون نظر اچن ٿيون. هو ٻئي ڪشنچند بيوس جي اثر هيٺ آيل جديد ترقي پسند فڪر جا پوئلڳ، ورهاڱي کان پوءِ نئين سجاڳيءَ جا سرواڻ، سنڌي شاعريءَ جي ڪلاسيڪي هيئتن ۾ جدت آڻڻ سان گڏوگڏ نئين فڪر ۽ نوَن فارمن کي متعارف ڪرائيندڙ آشاوادي ۽ سونهن پرست شاعر آهن. ٻنهي جي تخيل جي پرواز اندر جي اونداهين کي روشن ڪندڙ ۽ سندن خيال، جذبن ۽ احساسن جي نرملتا من کي موهيندڙ آهي.
شيخ اياز ۽ شيام اهڙا شاعر آهن، جن سنڌ جي ڪلاسيڪل صنفن، بيت ۽ وائي کي ماضيءَ جي تاريخي ۽ تهذيبي تسلسل سان نه رڳو ڳنڍيو، پر هندي ۽ مغربي شاعريءَ جي انيڪ شعري صنفن، نظم، آزاد نظم، هائيڪو، گيت، سانيٽ ۽ ترائيل وغيره کي سنڌي شاعري ۾ مروج ڪري، انهن کي سنڌي ماحول ۽ مزاج عطا ڪيو آهي. خاص ڪري فارسي ۽ اردو جي روايتي رومان جي گرچڻ ۾ گتل سنڌي غزل کي، ان گپ مان ڪڍي، منجھس روايتي موضوعن بدران جديد زندگيءَ جا رنگ، رومانوي عڪس، نيون وِٿون، اهڃاڻ ۽ انقلابي موضوع شامل ڪيا. ثقيل، دقيق ۽ غير فصيح ٻولي ۽ اُچارن کي اينگھائي، زورائتو بڻائي، وزن جو پورائو ڪرڻ بدران سليس ۽ فصاحت ڀري زبان ورتائي آهي. غزل ۾ ايترن تجربن ۽ جدتن آڻڻ باوجود غزل جي اشاريت ۽ رمزيت برقرار ۽ تغزل قائم رکڻ ۽ وڏي ڳالھه ته ان کي’گيڙو ويس غزل‘ بنائڻ سندن وڏو ڪارنامو آهي.
سنڌ ۽ سنڌيت شيام جي شاعريءَ جي شناخت آهي. سنڌ، شيام لاءِ روح جي اهڙي استعاري وانگر آهي، جيڪو دهليءَ ۾ رهڻ کان پوءِ به شيام جي من ۽ شاعريءَ ۾ ڌڙڪندو ٿو رهي. جلاوطنيءَ ۾ به هو وطن جي سار ۽ سڳنڌ سان نه رڳو سرشار رهيو، پر هن پنهنجي شاعريءَ جي آڪاش کي پنهنجي سارنِ جي ستارن سان سدائين سجائي رکيو:
ننڍپڻ ۾ شيام گهاريم جي ڪلفٽن جي بيچ تي،
اڄ به تئن پُرشور اوڀاريون ۽ لهواريون گھڙيون.
شيام پنن جي ٻيڙي ٺاهي، گيتن ساڻ ڀري،
سونپيم سنڌوءَ جي لهرن کي، من ڪا وير تري!
الا! هي صاف اُڀ، اڌ رات جي خاموش چانڊوڪي،
جو ڏسندو هوس نوشهري ۾ هيءَ ئي مهتاب آهي.
(شيام، بوندون، سمنڊ ۽ لهرون)
ساڳيءَ ريت ڌرتيءَ سان اياز جو اُنس ۽ عشق به انتها تي نظر اچي ٿو. شيام ڌرتيءَ کان دور رهي، ان جي فراق ۽ ڦوڙائي ۾ آلاپ ۽ اوراڻا آلاپيا آهن، ته اياز ان جي سک ۽ ڏک ۾ ساٿ رهي، ان سان نيهن جو ناتو نڀايو آهي. اياز لاءِ سنڌ ’جند ۽ جان‘ وانگر آهي، ڌرتي، سرتي جيان آهي، جنهن سان ئي سندس سموريون خوشيون ۽ خوبصورتيون واڳيل آهن ۽ جيڪا ئي سندس جياپي جو جواز ۽ جوت جو سبب آهي. ان ڪري چوي ٿو:
ڌرتي ماءُ!
صدين جو ساءُ ــ
وساريان ڪيئن؟ وساريان ڪيئن؟
رُتين جي ريت،
پراڻي پريت
سدا سوداءُ ـ
وساريان ڪيئن؟ وساريان ڪيئن؟
(وڄون وسڻ آئيون، ص115)
سنڌڙيءَ ساٿ سچوم، ڪوري ڪنڌ ڏنوم،
گھوريس گھوريس سنڌ تي.
مون وٽ ٽم ٽم ڏيئڙا، ڇا جي سج ٻڏوم،
گھوريس گھوريس سنڌ تي.
ڍاٽي! پيرا ڍڪجو، جي هي جيءُ ڊٺوم،
گھوريس گھوريس سنڌ تي.
(وڄون وسڻ آئيون، ص201)
نارايڻ شيام جي شاعريءَ ۾ عڪس نگاري، حقيقت پسندي، حُسن پرستي ۽ سادي، نرمل اظهار جا موهيندڙ انداز ملن ٿا. هن جي شاعري هندي ڇند بدران علم عروض تي آڌاريل آهي ۽ ان ۾ ڪمال جي رواني ۽ موسيقيت ملي ٿي.
وري ڏي وري ڏي اهي گل وري ڏي،
چُڀن خار پر تو ۾ واشواس ٿيندو.
ڏسي وٺ ڏسي وٺ اڙي اک ڏسي وٺ،
وري هن ڪناري نه غوراب ايندو.
(نارايڻ شيام، راهون پنڌ پيون، ص25)
شيام جي شعر ۾ جيڪو ترنم، ميٺاج ۽ مڌرتا جو احساس موجود آهي، اهو صرف تجنيس حرفيءَ جي ڪري ڪونه آهي، جيئن اڪثر شاعرن جي شاعريءَ ۾ هوندو آهي، پر هو مترنم آوازن، روان لفظن، شعري سٽاءَ جي سندر سليقي ۽ سُپڪ قافين جي سهڪار سان اها موسيقيت ۽ مڌرتا پيدا ڪري ٿو، جيڪا بي ساخته ۽ فطري لڳي ٿي. ساڳيون خوبيون ۽ خوبصورتيون اياز جي شاعريءَ ۾ پڻ عام ۽ جام ملن ٿيون، بلڪه اياز جي شاعريءَ ۾ ڇند جي جهجھي واهپي سبب شيام کان وڌيڪ لئه، لطافت، موسيقي ۽ مڌرتا ملي ٿي. سندس شعر ۾ موجود ترنم دل کي تراوت ۽ تازگي بخشي ٿو ۽ سماعتون سڪون محسوس ڪن ٿيون. ان سان گڏوگڏ شعر ۾ معنويت ۽ تخيل جي تازگي، رڌم سان ملي روح کي نيون رنگينيون ۽ راحتون عطا ڪري ٿي.
تون نانهه ته هي چنگ، چڙو، چنڊ نه ڏي ساءُ،
اي سير مُئي! آءُ، هلي آءُ، هلي آءُ.
ڪا رات نئين، ريت نئين آڻ اسان لاءِ،
جئن پريت پراڻي نه ٿئي، وار نئون واءُ.
تون سچ به آن، مچ به آن، جيءَ جلي سنڌ!
ڄرڪاءِ ڄڀيون ماءُ، ڪڏهن سوچ نه سرچاءُ.
(وڄون وسڻ آئيون، ص49)
نارايڻ شيام سنڌي ڪلاسيڪي صنفن سان گڏ فارسي، هندي ۽ جديد مغربي شاعريءَ جي تمام گھڻين صنفن تي طبع آزمائي ڪئي آهي. خاص ڪري جپاني هائيڪو جي صنف ۾ هن جيڪي سنڌ ڌرتيءَ جا رنگ، ان جي مٽيءَ جي خوشبو، چندن، تلسي ۽ رابيلن جي مهڪ، فطرت جي حُسناڪي، پَلن ۽ لمحن جي نفاست ۽ انسان جي جذبن ۽ احساسن جا سهڻا عڪس سمايا آهن، شيخ اياز ان کان متاثر ٿي، نه رڳو هائيڪو کي اپنايو آهي، پر ان صنف تي پورو ڪتاب، ’پن ڇڻ پُڄاڻان‘ لکي، هائيڪو کي سنڌي شاعريءَ ۾ دائمي حيثيت بخشي آهي. جڏهن ته اياز پهريان هائيڪو کي بيت سان هٿ چراند چئي، ان کي سنڌيءَ ۾ رائج ڪرڻ جو سخت مخالف هو.
شيخ اياز جي مطالعاتي ڪائنات ڪشادي آهي. هن جيترو گھڻو پڙهيو، ايترو گھڻو جاندار ۽ وزنائتو لکيو به آهي. هن ڪلاسيڪي ۽ جديد سنڌي شاعري کي پڙهڻ کان علاوه هندي، فارسي، انگريزي ۽ اردو شاعريءَ جو به جهجھو مطالعو ڪيو آهي. اياز سنڌيءَ سان گڏ جيڪا اردو شاعري ڪئي آهي، اها نه رڳو ٻولي، خيال، ادراڪ، احساس ۽ فني لحاظ کان منفرد آهي، پر خود اردو شاعريءَ جي مزاج جي حوالي سان به هڪ نرالو ۽ نئون تجربو آهي. غالب، مير، ذوق، درد ۽ اقبال جي شاعراڻي حُسناڪين سان اياز جي آشنائي تمام ننڍي عمر ۾ ٿي، ان ڪري هُو کين بار بار پنهنجي شاعريءَ ۾ مختلف انداز ۽ احساس سان ياد ڪري ۽ ڪٿي ڪٿي سندن آواز ۾ پنهنجو پاڻ کي تلاش ڪري ٿو. ان کان علاوه اردو جي هم عصر شاعرن فيض احمد فيض، ن، م، راشد، ميراجي ۽ ڪجھه ٻين اهم شاعرن سان پڻ اياز جي فڪري ۽ احساساتي قرابت نظر اچي ٿي. فيض ۽ راشد سان اياز جو فڪري نينهن ۽ ناتو ڪافي اوائلي آهي.
شيخ اياز پنهنجي آتم ڪهاڻي ۾ لکي ٿو: ”مان مئٽرڪ کان پوءِ فيض احمد فيض جو ’نقشِ فريادي‘ ۽ ن م راشد جو ’ماورا‘ پڙهي چڪو هوس ۽ انهن کان ڪافي متاثر ٿيو هوس“ (76). فيض، اياز جو نه صرف فڪري همنوا ۽ هم مشرب هو، پر هڪٻئي سان سندن گھرا دوستاڻا تعلقات به هئا. همعصر ۽ هم خيال هجڻ ناتي اياز تي فيض جي شاعريءَ جو اثر آهي.
امير علي چانڊيو، اياز تي لکيل پنهنجي مقالي ۾ لکي ٿو،”اياز جي ڪيترن ئي شعرن ۾ فيض جي ڪلام جي گونج ملي ٿي. اها مماثلت ڪا ارادي نه آهي، بلڪه اڪثر وڏن شاعرن جي شاعريءَ ۾ آفاقيت (Universality) جي ڪري سندن ڪلام ۾ هڪجھڙائي نظر ايندي آهي“ (77). شيخ اياز کي فيض جي رومان ۾ انقلاب ۽ انقلاب ۾ رومان جي انداز ضرور موهيو ۽ متاثر ڪيو، پر هو ميراجيءَ جي گيتن جي زبان، ترنم ۽ لهجي جي مٺاس کان وڌيڪ مرغوب ۽ متاثر محسوس ٿئي ٿو.
اياز پنهنجي جيل ڊائريءَ ۾ ان حوالي سان لکي ٿو: ”آرزو لکنوي ۽ ميراجي جي گيتن جي زبان مون کي ڏاڍي پياري لڳندي آهي.... مون کي فيض ۽ ميراجي پسند آهن، پر زبان جي لحاظ کان ميراجي عظيم آهي. هن ۾ برِصغير جي ثقافت جي لافاني خوشبو آهي“ (78). اياز وڌيڪ لکي ٿو،”هن جي شاعريءَ ۾ ڌرتيءَ جو واس ۽ ون آهي ۽ ڪنهن ڪنهن مهل ميراجيءَ جو ڪوئي گيت پڙهي، مون کي ائين محسوس ٿيندو آهي ته، املتاس جي وڻ تان ڪويل ڪوڪي رهي آهي“ (79). اها ڪويل جي ڪوڪ اياز جي شاعري جي گلستان ۾ پڻ گونجندي محسوس ٿئي ٿي.
اياز جي وسيع مطالعي ۽ متاثريت جون جھلڪيون سندس شاعري توڙي نثر ۾ جابجا ملن ٿيون. هُن دنيا جي ادب، فلسفي ۽ شاعريءَ جو ايترو ججھو اڀياس ڪيو آهي، جو ان جا اثر اوس آهن.محمد ابراهيم جويو چواڻي: ”ائين ٿو لڳي ته شعر ۽ ادب جي ساري دنيا هن جي آغوش ۾ آهي“ (80).
مٿين ڳالھه جي تائيد ڪندي آصف فرخي پنهنجي هڪ ليک ۾ لکي ٿو، ”شيخ اياز جديد شعر جو تمام گھڻو اڀياس ڪيو آهي. سندس نظم توڙي نثر ۾ مغربي ادب جا حوالا ٽٽل تارن وانگر اچيو ڪِرندا آهن. انگريزي ۽ ٻين يورپي زبانن ۾ شاعريءَ جو سفر سندس آڏو گھڻو چِٽو آهي... مشرقي هئڻ جي باوجود، مغرب جو شعر ۽ ادب هن لاءِ کُليل ڪتاب وانگر آهي. هن جي شعري Persona هڪ کان وڌيڪ دنيائن جي واسي آهي“(81). اهو ئي سبب آهي جو اياز جي شاعريءَ تي مشرق کان علاوه مغرب جي انيڪ تخليقڪارن ۽ شاعرن جا فني ۽ تخليقي اثر نظر اچن ٿا، خاص ڪري چيڪ شاعر جارسولاوَ سيفرٽ (Jaroslav Seifert) (1901ع ــ 1986ع)، يوناني شاعر يانس رٽسوس (Yannis Ritsos) (1909ع ــ 1990ع)، روسي شاعر ايوگيني يوتوشينڪو (Yevgeny Yevtushenko) (1933ع ــ) ۽ فلسطين جي محمود درويش (Mahmoud Darwish) (1941ع ــ 2008ع) جي شاعريءَ ۽ شيخ اياز جي ڪلام ۾، جذبي جي شدت، خيال ۽ تخيل جي بلندي، ڌرتي سان پيار، ظلم لاءِ نفرت، فطرت ۽ زندگي جي سچائين سان اُنسيت ۽ تازي تواني احساس جي اظهار جا مشترڪه قدر ملن ٿا.
محبت جي موضوع تي دنيا جي مڙني شاعرن ۽ آرٽسٽن تمام گھڻو ڪجھه لکيو آهي، پر ان جي باوجود هر هڪ جو احساس، ادراڪ ۽ اظهار پنهنجي وقعت ۽ انفراديت جو حامل آهي. چيڪوسلوواڪيا جي شاعر سيفرٽ جي شاعري توڙي جو زندگي، فطرت، انقلاب ۽ موت جي موضوعن تي سرجيل آهي، پر هن جي شاعري ۾ شيخ اياز وانگر محبت هڪ اهڙو سگهارو ۽ سندر احساس آهي، جنهن کي سڀني کان وڌيڪ اهميت حاصل آهي. هن جي سموري شاعريءَ جو محور ۽ مرڪز محبت ۽ ان جو جمال آهي. هو زندگيءَ کي محبت ۽ محبت کي زندگي سمجھي ٿو. هن جي نظر ۾، اها محبت ئي آهي، جنهن جي هڪ ڇهاءُ سان مُئل دل ۾ جياپي جو روح جاڳي پوي ٿو.
An Umbrella from Piccadilly
If you're at your wits' end concerning love
try falling in love again
All my life I have sought the paradise
that used to be here,
whose traces I have found
only on women's lips
and in the curves of their skin
when it is warm with love.
Now that I'm old
some charming woman's face
will sometimes waft between my lashes
and her smile will stir my blood(82).
(جڏهن به محبت مان اوهان جو ويساھ کڄي وڃي، هڪ ڀيرو ٻيهر محبت ڪريو. مان عمر ڀر جنت جو ڳولائو رهيو آهيان، جنهن جا آثار هن ئي دنيا ۾ مون کي عورت جي چپن ۽ ان جي پيار ۾ مخمور حسين انگ انگ ۾ مليا آهن. هاڻي جڏهن مان پوڙهو ٿي ويو آهيان، تڏهن به ڪنهن حسين چهري جو ڪو عڪس جڏهن منهنجي نيڻن ۾ تري اچي ٿو، ته ان جي مرڪ جي سار منهنجي خون جي گردش کي وڌائي ڇڏي ٿي.)
سيفرٽ جي مٿين نظم کي پڙهڻ کان پوءِ اياز جا محبت جي موضوع تي سرجيل ڪيترائي شعر من تي تري اچن ٿا، جن ۾ ساڳي احساس جي اُڇل ۽ ڪيفيت جي هڪجھڙائي محسوس ٿئي ٿي. ان کان علاوه اياز ۽ سيفرٽ جي عملي ۽ احساساتي زندگين ۾ پڻ ڪافي هڪجھڙايون نظر اچن ٿيون. سيفرٽ وانگر اياز به آخري عمر تائين حُسن پرست هو ۽ هن محبت جا گيت سرجيا. اياز جي هيٺئين نظم ۽ سيفرٽ جي مٿين احساسن ۾ خيالن جي خوبصورتي، اندازِ بيان ۽ اظهار جي ڪيتري نه مماثلت آهي.
پيار ته مون سوَ ڀيرا ڪيو آ
پوءِ به ڄڻ هڪ ڀيرو ڪيو آ
ڪنهن گوڪل جي مڌوونتيءَ جي
سار سهاري گذريو جيون
اِندرڌنش جئن جنهن جو مُکڙو
تنهن کي ساري گذريو جيون
سو مُکڙو آ اڄ به هٿن ۾
ٻيو سڀ واري گذريو جيون.........
(راج گھاٽ تي چنڊ، ص175)
يوناني شاعري جي تاريخ ۾ يانس رٽسوس کي وڏي اهميت حاصل آهي. هن جي شاعري ۾ ايتري ته فڪري سگھه ۽ عوامي احساسن جي اُپٽار موجود آهي، جو ان کي يوناني عوام جو قومي ترانو تصور ڪيو ويندو آهي. هن جي شاعري وڏي عرصي تائين آمريتن جي عتاب هيٺ رهي. سندس ڪتابن تي پاپنديون مڙهيون ويون. ديس بدري ۽ جيل ڀوڳڻا پيا، پر سندس آواز ۽ احساس کي ڪو به جبر ۽ ڏاڍ جھُڪائي نه سگھيو. هن جي شاعريءَ ۾ يوناني عوام جي زندگيءَ جا زنده عڪس موجود آهن. سندس ڪيترن ئي نظمن ۾ مصوراڻو فن، سياسي بصيرت ۽ انوکي شاعراڻي نزاڪت نظر اچي ٿي. اياز ۽ رٽسوس جي عملي زندگيءَ تي جڏهن نگاھ وجھجي ٿي، تڏهن نه رڳو ٻنهي جي زندگي ۽ عملي جدوجهد ۾ ڪافي ھڪجھڙايون نظر اچن ٿيون، پر ان سان گڏوگڏ سندن خيالن ۽ شاعراڻي ويچار ڌارائن ۾ پڻ ڪافي قرابت محسوس ٿئي ٿي. رٽسوس جو هڪ نظم آهي:
YOUR SWEETLY SCENTED LlPS
My fingers would slip through your curly hair, aIl through the night,
while you were fast asleep and I was keeping watch by your side.
Your eyebrows weIl shaped, as if drawn with a delicate pencil,
seemed to sketch an arch where my gaze could nestle and be at rest.
Your glistening eyes reflected the distances of the sky
at dawn and I tried to keep a single tear from misting them.
Your sweetly scented lips, whenever you spoke, made the boulders
and blighted trees blossom and nightmgales flutter their wings(83).
(مون سڄي رات تنهنجن گهنگهور گھٽا وارن ۾ آڱـريون ڦيرايون ۽ تنهنجا درشن پئي ڪيا آهن، تون ننڊ جي آغوش ۾ آرامي هئين. تنهنجي سندر ڀروئن، جيڪي سنهڙي پينسل سان تراشيل ٿي لڳا، تن منهنجي هر گھور کي ٿي گھايو. تنهنجون چمڪندڙ اکيون، جيئن پرھ ۾ ڪو آڪاسي ڏيک. مون گھڻو چاهيو ته ڪو لڙڪ اهو منظر نه ڌنڌلائي ڇڏي. تنهنجي سندر چپن مان جڏهن لفظ نڪرن ٿا، تڏهن وڻ به جھومن ٿا ۽ ڪوئلون پرواز لاءِ پَرَ ساهن ٿيون.)
ساڳين خيالن جو عڪس ۽ احساسن جو رقص اياز جي هيٺئين نظم ۾ پڻ ملي ٿو، جيڪو پنهنجي مختلف محاڪاتي ۽ ادراڪي پسمنظر رکڻ باوجود، فڪري ۽ احساساتي طور حيرت جي حد تائين ٻن مختلف ديسن جي شاعرن جي يڪسان ڪيفتيتن ۽ جذبن جي عڪاسي ڪري ٿو.
رات ڀر رخسار تنهنجا ٿا ڦِرن،
وار تنهنجا ٿا ڦِرن،
ڄڻ گھٽائون ٿيون اچن، سنسار تنهنجا ٿا ڦرن،
چنڊ ۾ اسرار تنهنجا ٿا ڦرن
دور گردش ۾ ستارا ايئن ڏيکاري ڏين
نيڻ تنهنجا جيئن ڏيکاري ڏين....
ڪيترن سارن جُڳن کان جي اُڻن ٿيون يادگيريون،
اُڀ جيئن ڪنهن وقت نيريون،
۽ انهن ۾ باک جئن ڪنهن وقت ڄڻ
ڳيرا ڪروڙين....
جي هوائن ۾ لڏن ٿا
ڪيترا قنديل آهن جي ڪڏن ٿا
ڇت نيري مان نهاري
۽ هوائن ۾ پري کان جوت ٻاري
تون نظر جن ۾ اچين ٿي.....!
(ڇوليون ٻوليون سمنڊ جون، ص39)
شيخ اياز جو، روسي ادب جو پڻ تمام سٺو مطالعو هو. نثر ۾ دوستوفسڪي، ٽالسٽاءِ، چيخوف، گورڪي، پاسترناڪ (Pasternak)، شولوخوف، ميخائيل بلگاٽوف، ليونوف (Leonov) ۽ اليا اهرنبرگ ۽ شاعريءَ ۾ ولاديمير ماياڪوفسڪي (Vladimir Mayakovsky)، مينڊل اسٽام (Mandelstam)، نڪولائي زئبولوٽسڪي (Nikolai Zabolotsky)، سرگيئي يسينين (Sergei Yesinian)، آندريئي وزنيسينسڪي (Andrei Voznesensky) ۽ ايوگيني يوتوشينڪو (Yevgeny Yevtushenko) کي هن گھرائي سان پڙهيو ۽ انهن کان ڪافي متاثر ٿيو آهي. خاص ڪري روس جي جديد ۽ ترقي پسند شاعر يوتوشينڪو جي نظمن (Babiyar)، (Don’t Disapper)، (Waiting) ۽ (No, I will no take half) جي جلال ۽ جمال جي جھلڪ اياز جي شاعريءَ ۾ ڪيترين ئي جاين تي محسوس ٿئي ۽ جھلڪي ٿي.
شيخ اياز، فلسطين جي شعلا بيان ۽ انقلابي شاعر محمود درويش جي شاعريءَ جي مزاحمتي ۽ جرئت مند لب و لهجي ۽ سندس ڌرتيءَ سان محبت جي اٽوٽ جذباتي لڳاءَ کان پڻ ڪافي متاثر آهي. اياز پنهنجي يادگيرين جي ڪتاب، ’ڪراچي جا ڏينهن ۽ راتيون‘ ۾ درويش جي شاعريءَ جي حوالي سان لکي ٿو: ”مون ٿامس ائنڊ ٿامس تان ڏھ ٻارنهن ڪتاب ورتا..... جن ۾ فلسطين جي جلاوطن شاعر محمود درويش جي منتخب نظمن جو انگريزي ترجمو به هو.... مجموعي ۾ هڪ نظم جون سٽون مون کي ڏاڍو وڻيون، ’دنيا، ڪنهن سنهڙي چيلهه مان، تلوار جي پار وڃڻ کان به ننڍي آهي ۽ هڪ پيغمبر جي خيمي کان به ڪشادي آهي. مان پنهنجي پٺيان به ڪنهن کي نه ٿو ڏسان، پنهنجي اڳيان به ڪنهن کي نه ٿو ڏسان، مان ميڙ ۾ اڪيلائي ٿو محسوس ڪيان، منهنجو ديس منهنجو پويون لکيل نظم آهي‘ ڄڻ ته هُن منهنجي ساري ڪتاب ’بڙ جي ڇانو اڳي کان گھاٽي‘ کي هڪ سِٽَ ’منهنجو ديس منهنجو پويون لکيل نظم آهي‘ ۾ سمايو آهي“(84).
محمود درويش جي شاعري، خاص ڪري سندس نظمن (My Mother)، (Identity Card)، (Pass port) ۽ (Under Siege) جو مطالعو ڪرڻ ۽ اياز جي مذڪوره هم عصر ڏيهي توڙي پرڏيهي اديبن ۽ شاعرن جي تخليقن جي مجموعي اڀياس کان پوءِ جڏهن شيخ اياز جي شاعريءَ کي پڙهجي ٿو، تڏهن ان ۾ ڪيتريون ئي احساساتي ۽ فڪري هڪجھڙايون نظر اچن ٿيون. اياز ۽ ٻين انيڪ شاعرن جي خيالن ۾ جيڪا مماثلت ملي ٿي، اها گھڻو ڪري موضوعاتي ۽ احساساتي نوعيت جي آهي، جڏهن ته بيان، پيشڪش جو انداز ۽ لب و لهجو اياز جو انفرادي ۽ پنهنجو آهي، جنهن ۾ سندس تخليقي احساس ۽ تجربو، جسم ۾ روح جيان سميٽجي هڪ انوکي حُسناڪي کي جنم ڏئي ٿو.
”شيخ اياز جي شاعريءَ جي بنيادي خوبي سندس اصليت آهي. هو پنهنجي روايت سان سلهاڙيل هئڻ جي باوجود مڪمل انفرادي جوهر، نواڻ ۽ خوبصورتي رکي ٿو، سندس شاعري هڪ اهڙي نئين ڄاول معصوم ٻار جيان محسوس ٿئي ٿي، جيڪو پنهنجن ابن ڏاڏن جي سڀني خصوصيتن جو تسلسل هوندي به پنهنجو مُنهن مهانڊو ۽ روش رکندو آهي“(85).
شيخ اياز جو شاعراڻو ادراڪ ۽ فڪري شعور، فعال ۽ تخليقي آهي، انهيءَ ڪري سندس استعارا ۽ علامتون، ترنم ۽ آهنگ، موضوع ۽ مزاج، ترڪيبون ۽ تجنيسون متحرڪ ۽ منفرد آهن. هن پنهنجي شاعريءَ ۾ مشرق ۽ مغرب جي فن ۽ فڪر جو امتزاج سمائي، نه صرف سنڌي شاعريءَ کي نرالي سونهن ۽ سگھه بخشي آهي، پر سنڌ ۽ سنڌي ٻولي کي جديد ۽ نئين روشنين جي دنيا سان آشنا پڻ ڪيو آهي. حقيقت ۾ اياز جي شاعري هڪ اهڙي روان درياھ وانگر آهي، جنهن ۾ دنيا ڀر جي ادب ۽ آرٽ جي مطالعاتي ڌارائن جي شموليت سان، ان جي رواني ۽ فطري لطافت متاثر ٿيڻ بدران ويتر لطيف ۽ نرمل بڻي آهي ۽ اها ئي اياز جي شاعري جي وڏي خوبي ۽ خوبصورتي آهي.
مٿين تفصيلي تحقيقي، تنقيدي ۽ تجزياتي بحث منجھان حاصل ٿيندڙ نتيجن جي آڌار تي چئي سگھجي ٿو، ته شيخ اياز سنڌي ۽ ٻين ڏيهي توڙي پرڏيهي ٻولين جي نامور شاعرن، اديبن ۽ آرٽسٽن جي فڪر، فن ۽ جمالياتي جُهتن مان گھڻو ڪجهه پُرجهيو ۽ پِرائيو آهي، نتيجي ۾ سندس فن ۽ فڪر ۾ وسعت، دلڪشي ۽ انوکي جمالياتي بلند پروازي پيدا ٿي آهي. هن جي سگهاري ۽ نرمل اظهار ۽ احساس جي حسن ۽ جمال نه صرف هم عصرن ۽ نئين نسل جي اڪثريت کي موهيو ۽ متوجهه ڪيو آهي، پر هن پنهنجي شاعريءَ ۾ لطافت، رنگيني، ترنم، تازگي، نئين حسيت، نئين فڪر، فن ۽ اَڇوتي جمالياتي احساس ۽ آواز جي اهڙي جوت جرڪائي آهي، جنهن ۾ سچ ته وڏي عرصي تائين جيئڻ ۽ جرڪڻ جي سگهه محسوس ٿئي ٿي.